( 4.3 39 )

درباره كتاب مشكاة المصابیح

درباره كتاب مشكاة المصابیح فى التعادل و التراجیح- بى‌شك پیروزى انقلاب اسلامى به رهبرى امام عظیم الشأن راحل قدس الله نفسه الزكیه و برپایى حكومت اسلامى بر مبناى ولایت فقیه بزرگترین رویداد تاریخ اسلام در دوران غیبت كبراى حضرت ولى عصر عجل الله تعالى فرجه الشریف و نیز روشن‌ترین دلیل و برهان عینى و عملى بر حقانیّت مبانى اعتقادى ـ فكرى مكتب تشیّع، و ...

نویسنده: سید هادی خسروشاهی

بسم الله الرحمن الرحیم

بى‌شك پیروزى انقلاب اسلامى به رهبرى امام عظیم الشأن راحل قدس الله نفسه الزكیه و برپایى حكومت اسلامى بر مبناى ولایت فقیه بزرگترین رویداد تاریخ اسلام در دوران غیبت كبراى حضرت ولى عصر عجل الله تعالى فرجه الشریف و نیز روشن‌ترین دلیل و برهان عینى و عملى بر حقانیّت مبانى اعتقادى ـ فكرى مكتب تشیّع، و بر پویایى و توانایى فقه امام جعفر صادق صلوات الله علیه بر حل معضلات جامعه بشر، و اداره امور انسان‌ها در پیشرفته‌ترین دوران‌هاى علمى و پیچیده‌ترین شرایط و روابط اجتماعى، فرهنگى، اقتصادى و سیاسى حاكم بر جامعه انسانى است.

بخشى از این توانایى و پویایى فقه جعفرى محصول تلاش‌هاى طاقت‌فرسا و مخلصانه‌اى است كه توسط فقیهان وارسته و عالمان زاهد و خداترس در دوران‌هاى سیاه اختناق و تحت فشار فرساینده محرومیّت‌هاى مضاعفى كه از هر سو بر جامعه تشیّع و به ویژه روحانیت فداكار شیعه تحمیل مى‌شد انجام گرفته است.

بدون تردید از جمله فقیهان وارسته‌اى كه در این مجاهدت توانفرسا در مقدم‌ترین صفوف كاروان فقاهت قرار دارد و از بنیانگذاران تفكر فقهى معاصر شیعه به شمار مى‌آید، استاد فقهاى قرن اخیر و تالى رتبه معصوم ـ در علم و عمل ـ شیخ مرتضى انصارى دزفولى رضوان الله علیه است.

ابتكار عملى، نبوغ فكرى، وارستگى معنوى و تبلور كمالات و فضائل اخلاقى از ویژگى‌هاى برجسته این شخصیت كم‌نظیر است.

اكنون كه انقلاب اسلامى ملت بزرگ ایرانبه رهبرى خلف صالح امام راحل (ره)، حضرت آیت‌الله خامنه‌اى، دوران سازندگى و سازماندهى جامعه نوین و مترقى

اسلامى را طى مى‌كند، آنچه بیش از هر چیز دیگر شرط اصلى موفقیت و سلامت
در این مرحله حساس مى‌باشد، ارائه راه حل‌هاى رهگشا و طرح‌هاى چاره ساز فقهى است كه علاوه بر ویژگى اصالت فقهى و اسلامى از ویژگى همپایى با شرایط و روابط پیچیده جهان حاضر نیز برخوردار باشد.

كاوش‌هاى محققانه و مجتهدانه صاحبنظران با دیدگاه‌هاى گوناگون در ابعاد مختلف اندیشه فقهى شخصیتى چون شیخ اعظم انصارى (قدس سرّه) كه تبلور قوى‌ترین تفكر فقاهتى عصر اخیر است مى‌تواند گامى مؤثر در جهت تحقق این هدف بزرگ باشد.

بدین جهت، و نیز به منظور آشنایى هر چه بیشتر مجامع علمى و تحقیقى جهان با گوشه‌اى از دستاوردهاى عظیم حوزه‌هاى علمى شیعه، و نیز با هدف آشنایى هر چه بهتر و بیشتر نسل نوخاسته انقلاب با مفاخر تاریخ پرافتخار جامعه اسلامى كه در عرصه اندیشه و عمل عالى‌ترین تبلور فضیلت و كمال انسانى‌اند، تصمیم به برپایى كنگره جهانى شیخ انصارى گرفته شد.

مقدمات اجراى این تصمیم ـ على رغم همه دشوارى‌ها كه بر سر راهش بود ـ در پرتو عنایات و توجهات مقام معظم رهبرى و ولى امر مسلمین جهان حضرت آیت‌الله خامنه‌اى، فراهم شد و هم اكنون در آستانه برپایى این همایش عظیم اسلامى و علمى قرار داریم.

آنچه اكنون در پیش روى شماست بحثى است كه تحت عنوان «مشكاة المصابیح فى التعادل و التراجیح» به قلم حجت الاسلام و المسلمین سید هادى خسروشاهى به دبیرخانه كنگره واصل، و پس از بررسى هیأت علمى جهت ارائه در ویژه نامه برگزیده شد.

ضمن تشكر و سپاس از نویسنده محترم مقاله، از خداى متعال طول عمر با عزت و سلامتى براى مقام معظم رهبرى ـ كه همه این دستاوردهاى عظیم علمى و فرهنگى از بركات حسن نظر و عنایت ایشان است ـ مسئلت داریم.

ربنا تقبّل منا انّك انت السمیع العلیم

دبیر كنگره شیخ اعظم انصارى (قدس سرّه)

محسن اراكى ـ 4/5/ 73

مشكاة المصابیح تقریرات درسى شیخ مرتضى انصارى

نام مؤلف كتاب: آیت‌الله العظمى سید محمد خسروشاهى (رضوان الله علیه)

تاریخ تألیف: 1269 هـ ق.

چاپ اول نجف: 1310 هـ.

قطع: رحلى.

تعداد صفحات: 363 صفحه.

رساله‌هاى ضمیمه: 57 صفحه.

مؤلف كتاب مرحوم آیت الله آقا سید محمد حسینى تبریزى معروف به «مجتهد خسروشاهى» از علماى بزرگ شیعه و از شاگردان بنام و بزرگ استاد استادان و نابغه دوران، مرحوم شیخ مرتضى انصارى است.

مؤلف بزرگوار در سال 1229 هجرى قمرى در شهر مقدس كربلا، در خانواده‌اى اهل علم و تقوا، دیده به جهان گشود و دوران كودكى و مراحل ابتدایى و مقدارى از مراحل عالیه تحصیل را در همان شهر گذراند و سپس در خدمت پدرش آیت الله آقا سید على حسینى خسروشاهى كه از اجلّه علماى آن عصر بود، به نجف هجرت نمود و مشغول ادامه تحصیلات عالیه، در حوزه علمیه نجف گردید.[1]

در آن زمان كه مرحوم مؤلف در حوزه علمیه نجف به تحصیلات خود ادامه مى‌داد، حوزه علمیه نجف در اوج شكوفایى بود و اقامت و فیوضات شخصیت برجسته علمى، همچون استاد اعظم شیخ انصارى در نجف، به آن حوزه علمیه رونق فراوانى بخشیده بود و مغزها و استعدادها از كشورها و شهرهاى مختلف اسلامى به سوى نجف سرازیر شده بودند و شاید آیت‌الله آقا سید محمد خسروشاهى هم به خاطر استفاده از درس شیخ انصارى، حوزه كربلا را ترك گفت و در نجف رحل اقامت
افكند. معظم له در درس استاد بزرگ شركت نمود و از محضر او بهره‌ها برد و در سایه فكر موّاج و استعداد سرشار و تلاش و كوشش فراوانش چنان به سرعت پیش رفت كه در اوایل اقامتش در نجف به مرحله اجتهاد رسید و به نوشتن تقریرات درس استاد خود موفق گردید و سپس به تدریس پرداخت.

مؤلف به فقاهت و أعلمیّت استاد اعظم شیخ انصارى اعتقاد كامل داشت و تا شیخ زنده بود، محضر وى را مغتنم مى‌شمرد و در اوایل كتاب «مشكاة المصابیح»، استاد خود را چنین توصیف مى‌كند: «... و الحبر الأفضل البحر الخضم و الطود الأشمّ، قدوة الأنام و فرید الأیام، نخبة الأعلام و المولى القمقام، حجّت الاسلام و مصباح الظلام، صدر المحقّقین و بدر المدقّقین، كاشف أسرار رموزات الدلائل و شمس فقهاء الأواخر و الأوائل، أزهد عبّاد الأبرار و أعبد زهّاد الأخیار، أعلم فقهاء الأعصار و أفقه علماء الأمصار، شیخنا الاستاذ و ملاذ العباد، مصطفى المصطفى و مرتضى المرتضى، علم الهدایة و التقى، أعنى: جناب الشیخ المرتضى ـ أدام الله توفیقه و مدّ عمره و تأییده ـ و لا زالت ریاض علمه ممطورة و أعلام فضله مرفوعة...»[2] سپس به جریان تألیف خود،

«مشكاة المصابیح»، اشاره كرده مى‌گوید: ثمره‌اى از ثمرات باغ علمش را چیدم و درّهایى از دریاى علمش را استخراج نموده و آنچه هم به ذهن قاصر خودم رسید بر آن افزودم... و در آن مهمات مسائل اصول را كه در ابواب اصول درج نشده بود، درج كردم و آن را مطابق ترتیب درس استاد تنظیم نمودم نه به ترتیب كتابش؛ زیرا آن موقع هنوز خود شیخ بحث «تعادل و تراجیح» را ننوشته بود.[3]

آرى كتاب «مشكاة المصابیح» از جمله آثار علمى آن مرحوم در اصول فقه و درباره تعادل و تراجیح است كه به سال 1269 هـ از تألیف آن فارغ شده و در سال 1310 در حال حیاتش در 363 صفحه در قطع بزرگ، با حواشى فرزند برومندش، آیت‌الله سید احمد خسروشاهى، در نجف اشرف چاپ شده است.

علامه شیخ آقا بزرگ تهرانى درباره «مشكاة المصابیح» مى‌نویسد: مشكاة المصابیح در اصول فقه درباره تعادل و تراجیح است و آن را علامه حاج سید محمد بن على بن ابى الحسن الحسینى خسروشاهى تبریزى (متوفى در حدود 1312) نوشته و عنوان تفصیلى آن «التعادل و التراجیح» مى‌باشد و به سال 1269 از تألیف آن فارغ شده، و در سال 1310 در حال حیات مؤلف در نجف به طبع رسیده است و این كتاب را براى پسرش آقا سید احمد مرقوم داشته و تقریض‌هایى هم بر آن نوشته شده است.[4]

مرحوم علامه سید محسن امین در كتاب «أعیان الشیعة» در دو جا از آیت‌الله آقا سید محمد خسروشاهى اسم برده و تصریح كرده است كه وى از شاگردان شیخ انصارى بوده و كتاب «مشكاة المصابیح فى التعادل و التراجیح» و رساله‌اى در وضع الفاظ از تألیفات اوست.[5]

مؤلف، تقریض دو تن از شخصیت‌هاى بزرگ علمى آن عصر را در آخر كتابش آورده است. از جمله یكى از مؤلفان، كه همنام خود مؤلف است و در میان دوستانش به «ابن داود» معروف بوده، در ضمن تقریضى بر كتاب «مشكاة المصابیح» نوشته است : «... ولعمرى كتابك لاُصول الأحكام كالعمود للخیام و قد استحسنه أحاسن القوم مادحة ایّاكم فى كل لیلة و یوم استفیت فیه بنخبة العقل عن نقل النقل...»[6]

«به جانم سوگند كتاب تو در اصول احكام مانند ستون خیمه است و آن را احاسن قوم (شیخ انصارى) نیكو شمرده‌اند...».

در تقریض دیگرى كه آن را جناب شیخ مهدى بن شیخ على بن شیخ جعفر مرقوم داشته، پس از حمد و ثنا و درود بر پیامبر اكرم 9 نوشته است: «... و لقد سرحت بكر الفكر فى هذا التحقیق الأنیق و أطلقت عنان النظر فى مسرح هذا التدقیق الرشیق الذى سمحت به فكرة جامع المعقول و المنقول و مستنبط الفروع من الاصول قطب دائرة
الاجتهاد و الكمال و منبع الفضل و الافضال، من الیه انتهى فضل علماء زمانه و منه انبعث تحقیقات فضلاء أوانه المرتضع من ثدى التحقیق و المتربىّ فى حجر التدقیق، فوجدته بحمد الله تعالى جامعآ لمحاسن التحقیقات الأنیقة و التدقیقات الرشیقة منبئآ عن طول باع مؤلفه...».

سرانجام نویسنده این تقریض، مقام علمى مرحوم آیت‌الله آقا سید محمد خسروشاهى را ستوده و كتاب «مشكاة المصابیح» را بهترین كتاب در موضوع خود معرفى كرده است، تا آنجا كه گفته :

«فهو الحرى بأن یرسم بالتبر لا بالمداد و الحبر و أن یكتب بالنور على وجنات الحور...»[7]

«و آن سزاوار است با آب طلا ترسیم شود نه با مركّب، و با نور روى پرهاى فرشتگان نوشته شود.»

مؤلف در آخر كتاب، خود و موقعیت علمى پدرش را این چنین توصیف مى‌كند : «... هذا غایة ما قصدنا بیانه. و أنا الحقیر محمّد بن على بن أبى الحسن الحسینى الحائرى مولدآ، و الغروى مسكنآ، التبریزى أبآ، الشهیر بالخسروشاهى جدّآ... و قد وقع الفراغ من تألیف هذا الكتاب الذى عُنیت بجمعه و تهذیبه و تألیفه و ترصیفه... أعنى «مشكاة المصابیح» فى التعادل و التراجیح فى سنة 1269 هـ لقرَّتَى عینى أحمد و أبى الحسن و ذلك بعد أن أتممت من العمر الثلاثین و دخلت فى عشر الأربعین...».

و سپس درباره والد ماجدش مى‌نویسد: «... ثمّ انّ المرجوّ من أعزّالناس علَىّ و أكرمهم لدَىّ، أعنى جناب الوالد الماجد، جامع المعقول و المنقول، حاوى الفروع و الأصول مشیّد مبانى مسائل الحلال و الحرام ممهّد قواعد الشرائع و الأحكام، معلّم معالم اُصول الحقائق، مفسّر مقاصد رموز الدقائق، زبدة العلماء و المحقّقین، عمدة الفقهاء و المدقّقین، السید المعزّى الیه الأعظم ـ السید على الحسینى التبریزى
الخسروشاهى ـ أن یصلح ما یجد من الخلل و النقصان و الخطأ و النسیان...».[8]

چنانكه ملاحظه مى‌فرمایید مرحوم مؤلف، كتاب «مشكاة المصابیح» را براى دو فرزند و نور چشم خود، آقا سید احمد و آقا سید ابوالحسن، نوشته و این زمانى بود كه مؤلف سه دهه از عمر خود را سپرى كرده و داخل در دهه چهارم شده بود.

مؤلف سپس از پدرش درخواست نموده اگر در این كتاب نقص و عیبى مشاهده نماید با لطف و بزرگوارى خود اصلاح فرماید و این نهایت خضوع و خشوع او را در مقابل پدر نشان مى‌دهد.

پس از نوشتن همین كتاب بود كه آوازه شهرت علمى مؤلف در مجامع علمى پیچید و زبانزد علما و فضلا واقع گردید و لذا گفته‌اند مقام علمى وى در حوزه نجف، آنچنان بود كه بعد از استادش، از مراجع دینى به شمار مى‌رفت و در حوزه درسش جمع كثیرى از فضلا و طلاب شركت مى‌نمودند.[9]

علامه بزرگوار، شیخ آقا بزرگ تهرانى، در مجلد اخیر «نقباء البشر فى القرن الرابع عشر» در این زمینه چنین اشاره مى‌نماید: «السیّد العالم الورع التقىّ الجلیل، الحاج سید محمّد بن على بن أبى الحسن الحسینى الخسروشاهى التبریزى، من العلماء الأعلام و المراجع العامّة... صاحب التعادل و التراجیح المطبوع، الموسوم بمشكاة المصابیح الذى ألّفه 1269، و الرسالة الباقریّة الذى ألّفه 1276 و رسالة فى الحقیقة الشرعیّة، فرغ منها 1268، كلّها طبعت سنة 1310 و علیه تقاریض كثیرة...»[10]

مؤلف كتاب «زندگى و شخصیت شیخ انصارى» ضمن برشمردن شاگردان مرحوم شیخ انصارى در ردیف 202، درباره مرحوم آیت‌الله سید محمد خسروشاهى این چنین نوشته است :

«فرزند سید على بن ابوالحسن حسینى خسروشاهى تبریزى از علماى امامیه، زاهد، متّقى و از شاگردان شیخ بوده و كتاب «مشكاة المصابیح» از تألیفات ایشان مى‌باشد و
در تبریز دار فانى را وداع گفته و جنازه‌اش در رواق مطهّر حضرت امیرالمؤمنین به خاك سپرده شد. فرزندش به نام سید احمد نیز از أجلّه اهل علم بوده كه در سفر حج به سال 1326 هـ وفات نمود و در بقیع مدفون گردید».[11]

به هر حال، كتاب «مشكاة المصابیح» یكى از غنى‌ترین و مشروح‌ترین كتب اصول، درباره «تعادل و تراجیح» است كه شامل تقریرات درس استاد اعظم شیخ انصارى (قدس سرّه) و نظریات خود مؤلف، مرحوم آیت‌الله سید محمد خسروشاهى مى‌باشد... و با توجه به این نكته كه بحث استاد اعظم، شیخ انصارى در این موضوع و در كتاب گرانسنگ «رسائل» صفحاتى بیش نیست، ولى این كتاب در 365 صفحه در قطع بزرگ چاپ شده است، اهمیت آن بر اهل علم كاملا روشن مى‌گردد.

امید آن كه توفیق تجدید چاپ آن نصیب گردد تا اساتید و فضلاى معاصر از مباحث پرمایه و ارزشمند آن بهره‌مند شوند.

* * *

در اینجا اشاره به این نكته بى‌مناسبت نمى‌باشد كه به ضمیمه كتاب «مشكاة المصابیح» چند رساله علمى در فقه و اصول نیز از همان مؤلف عالیقدر چاپ شده كه به اجمال به معرفى آن‌ها نیز اقدام مى‌شود كه بى‌شك از بحر موّاج استاد أعظم، در تألیف و تصنیف آنها استفاده شده است :

1ـ رسالة فى التقیة :

این رساله در موضوع «تقیه» است و از آثار فقهى مؤلف مى‌باشد. رساله در 28 صفحه بزرگ به ضمیمه كتاب «مشكاة المصابیح» در سال 1310 هـ ق در نجف چاپ شده است و از صفحه 334 با این جمله آغاز شده: «ثم انّه لمّا كانت مسألة التقیّة من المسائل المهمّة الكثیرة الجدوى و عامّة البلوى و الأخبارى فى خصوصها متظافرة بل متواترة...» و تا صفحه 362 ادامه دارد.

2ـ رسالة الباقریّة فى المسائل الفقهیّة :

این رساله نیز درباره بعض مسائل فقهى است و در آخر كتاب «مشكاة المصابیح» در 40 صفحه بزرگ به همراه حواشى فرزند مؤلف با امضاى «ابن المصنّف» (آقا سید احمد) چاپ شده است.

علامه شیخ آقا بزرگ تهرانى درباره این رساله مى‌نویسد: الرسالة الباقریة تألیف سید محمد بن على بن أبى الحسن الخسروشاهى تبریزى در رابطه با بعضى از مسائل خیارات است و آن را در سال 1276 تألیف كرده كه در سال 1310 هـ در حال حیات مؤلف به ضمیمه «مشكاة المصابیح» در نجف چاپ شده است. مؤلف در این رساله به نظرات یكى از اساتید و مشایخ خود، شیخ میرزا باقر بن احمد، امام جمعه تبریز (متوفى رجب 1286) در رابطه با بعضى مسائل خیارات اعتراض كرده...[12] و به

همین لحاظ این رساله را «رساله باقریه» نامیده است.

3ـ رسالة فى بیان وضع الألفاظ و الحقیقة الشرعیّة :

این رساله در موضوع وضع الفاظ و حقیقت شرعى است كه مؤلف آن را در سال 1268 هـ ق تألیف كرده و در سال 1310 در آخر كتاب «مشكاة المصابیح» در نجف چاپ شده است، این رساله از صفحه 40 آغاز تا صفحه 157 ادامه دارد،[13] بنابراین

كتاب «مشكاة المصابیح» كه به ضمیمه سه رساله دیگر در یك مجموعه چاپ شده است، بالغ بر چند صد صفحه مى‌باشد و همه این كتاب به خط محمد خیابانى است. مؤلف آثار و كتب خطى دیگرى هم داشته كه ظاهرآ همه آنها از بین رفته است،[14]

مرحوم آیت‌الله سید محمد مدت كوتاهى پس از طبع این كتاب وفات كرد.

وى در اواخر عمر به زادگاه نیاكانش، تبریز، مراجعت نمود و در همان شهر دعوت حق را لبیك گفت و جنازه‌اش را فرزند برومندش، آقا سید احمد، به نجف اشرف
انتقال داد و در حرم مطهّر مولاى متقیان على 7 به خاك سپرده شد.[15]

ـ نوّرالله مضجعه بأنوار رحمته ـ

خاندان مؤلف

اصل این خانواده كه گروهى از علما و فقهاى بزرگ تبریز را تشكیل داده‌اند، از آذربایجان است كه از «خسروشاه»[16] بوده و بعدآ به تبریز آمده و در آنجا ساكن شده است و از آن

به بعد، خاندان وى به «خسروشاهى» معروف شده‌اند. خاندان خسروشاهى تبریز، بیش از چند قرن سابقه روحانیت و فقاهت دارند. از جدّ اعلاى این خاندان «ابوالحسن خسروشاهى» تا به امروز، چندین نسل بلاانقطاع از علما و پیشوایان دینى بوده و برخى از آنان به مقام عالى اجتهاد و مرجعیت نائل آمده‌اند.

به نوشته صاحب «آثار الحجّة»، «تمامى اسلاف این خاندان به تقوا و پرهیزكارى و طهارت و پاكى و ایثار و بذل در راه دعوت به خدا و ارشاد مردم به تعالیم اسلامى معروفند و چرا چنین نباشد؟ در حالى كه از خاندان اهل بیت : هستند و نسب آنان با 36 واسطه به امام حسین بن على بن ابیطالب 7 مى‌رسد...»[17]

سید هادى خسروشاهى قم : مهر 1373