سید هادی طباطبایی
کلبه ی شروق. کتابفروشی ای در همان ابتدای خیابان صفاییه در قم. جایی که محل عبور اغلب طلاب است. تصویرِ دو سید در کنار هم نشسته. کلبه ی شروق، مرکز انتشار و توزیع کتب این دو سید است. دو سیدی که یکی در جایگاه مرجعیت است و دیگری پژوهشگر. یکی مرجعی سیاسی بود و دیگری پژوهشگری سیاستمدار. یکی آیت الله سید محمد صادق روحانی است و دیگری استاد سید هادی خسروشاهی. هر دو صاحبِ تالیفاتِ عدیده اند. آیت الله روحانی یک دوره کامل 41 جلدی فقه الصادق را نوشته است. کتابی جامع که بسیاری از مراجع و اعاظمِ دینی را به تحسین واداشت. استاد خسروشاهی نیز از سرآمدانِ تحقیق و ترجمه بود. آشناترین اثرش برای مخاطبِ ایرانی شاید ترجمه کتاب جرج جرداق در وصف امام علی(ع) بود. «امام علی صدای عدالت انسانی».
سید صادق و سید هادی
آیت الله روحانی سال گذشته در نود و شش سالگی دیده از جهان فرو بست. اجدادِ او در سِلک روحانیت بوده و برخی به مرتبه ی مرجعیت هم نائل آمدند. سید صادق و اخوی اش سید محمد هم به مرتبه ی مرجعیت رسیدند. آیت الله خویی در وصفِ شاگردش سید صادق گفته بود که: «جنابعالی و امثال شما مایه افتخار احقر، بلکه ان شالله تعالی ذخیره آخرت من و نتیجه عمر احقر می باشید. اگر عمر بیش از این باقی نباشد، دلم به این خوش است که به زندگی شماها زنده هستم و زحمات و بی خوابی های شب های من هدر نرفت».
از تبار روحانیت
سید هادی خسروشاهی هم از خاندانِ روحانیت بود. پدر و اخوانش از روحانیونِ شهیر و بنام تبریز محسوب می شدند. سید هادی هم روحانیِ پر تلاشی در عرصه پژوهش و تحقیق بود. آثار ماندگاری هم به رشته تحریر در آورد. او در نخستین روزهای فراگیری کرونا در سال 1398 دیده از جهان فرو بست. امام موسی صدر در نامه ای او را اینگونه خطاب قرار داده بود که: «حضرت هادی عزیز؛ چقدر باید شکر خدا کنی که اینقدر خوبی، همت داری، گرمی، متدینی، زرنگی، خر مقدس نیستی و لا مذهب هم نمی باشی».
اما رشته ی پیوند این دو سید چیست که کلبه ی شروق چنین تصویری بر سر درِ خود دارد؟ اشتراکی دارند؟ باری این دو، پیوندی سببی با هم یافته اند. سید هادی، دامادِ آیت الله روحانی بود. داماد، پیش از ابوالزوجه چشم از جهان فرو بست. گفته می شود که ارتباط و پیوند این دو، و نزدیکی افکار و مواضعشان از دهه هشتاد شمسی نزدیک و نزدیکتر شد و تا آخرین روزهای زندگی ادامه یافت. این دو سید البته افرادی صاحب رأی و نظر بودند. نمی شد که اشتراک تام در همه زمینه ای داشته باشند. لاجرم اختلاف رأی هایی وجود داشت. اما وزنه ی اشتراکات، افزون بود.
وجوه اشتراک سید صادق و سید هادی
از همان دهه چهل بود که سید هادی، مرجعیت آیت الله سید صادق روحانی را ترویج می کرد. در دهه شصت پس از درگذشت آیت الله گلپایگانی هم سید هادی گفته بود مرجعیتِ هیچ کس در سطح آیت الله روحانی نیست. سید هادی استفتائاتِ خود را نیز عموما از آیت الله روحانی می گرفت. لاجرم اشتراکاتی در این خصوص وجود داشت که این مهم به انجام می رسید. یکی از اصلی ترین وجوه اشتراکِ این دو سید، در ماجرای فعالیتهای انقلابی بود. آیت الله صادق روحانی از جمله مراجعی بود که نامه های اعتراضی تندی به دستگاه حاکمیت پهلوی می نوشت. بارها و بارها اعتراض کرد. اینگونه حاکمیت را به چالش می کشید که: «...حكومت ظالمانه فردى از ترس جنبش حق و عدالت آنچنان پنجه كثيف و خون آلود خود را در سينه ها فروبرده كه حتى در تاريك ترين و عفونت بارترين ادوار تاريخ، بى سابقه و مردم غارت زده زير فشار مداوم و سهمگين بيداد استبداد، آرزوى رژيم چنگيز مغول را مى كشند...» (شهریور 1342) این قسمتِ اندکی از بیانیه های آتشین سید صادق بود.
سید هادی هم از سرآمدانِ فعالیتهای ضد استبدادی بود. او خود در تهیه و تنظیم بسیاری از اعلامیه های مراجع و فضلای حوزه علمیه نقش داشت. خودش گفته بود که: «اینجانب به علت حضور فعال و شرکت عینی و همه‌جانبه در امور نهضت، از جمله در تنظیم و تهیه‌ی بخشی از اعلامیه های فضلا و طلاب حوزه‌ی علمیه‌ی قم، و در مواردی جمع‌آوری امضاهای اساتید و فضلا و طلاب در ذیل اعلامیه ها و یا با تکثیر، توزیع و پخش بسیاری از اعلامیه های صادره از سوی مراجع و علمای عظام و فضلا و طلاب حوزه ی علمیه ی قم و همچنین علمای دیگر بلاد ـ با همکاری گروهی از دوستان و برادران ـ در واقع همیشه در جریان امور بودم و همزمان و همواره به محض انتشار اعلامیه ها دو نسخه از آنها را اخذ و در بایگانی شخصی و خصوصی خود، نگهداری میکردم». (نقل از اسناد نهضت اسلامی ایران، ج 3 و 4، صص 10ـ9) خسروشاهی بارها نیز دستگیر و زندانی و تبعید شد. هر دو سید تا آخرین روزِ پیروزی انقلاب، با آن همدلی داشتند.
مسأله فلسطین دغدغه هر دو سید
موضوعِ فلسطین هم یکی از موضوعاتِ مورد دغدغه ی این دو سید بود. گاهی برخی روحانیون به آن بی التفات بودند. گاهی آن را موضعی درجه ی چندم می دانستند. اما یکی از محوری ترین فعالیتهای این دو سید، بر گرد مسأله فلسطین می گشت. آیت الله روحانی برخی نامه های هشدار دهنده صادر کرده بود. او در مصاحبه ای اینگونه بیان کرد که: «مسأله فلسطین، مسأله تمام مسلمانان است و ما همیشه از آن دفاع کرده‌ایم. من همیشه برای احقاق حقوق ملت فلسطین دعا می‌کنم. باید پرسید این تعداد یهودیان اندک چگونه می‌خواهند بر یک میلیارد مسلمان پیروز شوند؟» و سپس اینگونه ادامه داده و مسلمانان را ترغیب کرده بود که: «مسلمانان می‌بایست با قدرت، سرزمین فلسطین را به صاحبانِ حقیقیِ آن، بازگردانند. من از همین جا، مسلمانان را به اتحاد با یکدیگر فرامی‌خوانم و از آنان می‌خواهم به ریسمان الهی چنگ زنند و پراکنده نشوند.»
سید هادی هم از نخستین طلابی بود که علیه اسرائیل به فعالیت می پرداخت. او گاهی با نامهای مستعار متنهایی را منتشر می کرد. در بیانیه ای که به قلم او و به نام «دانشجویان حوزه علمیه قم» نگاشته شد اینگونه آمده بود: «امپریالیسم غرب نوزده سال پیش دولت پوشالی به اصطلاح اسرائیل [را] به وجود آورد و با صدها میلیون دلار و لیره یهودیان موذی را از سراسر جهان گرد آورد و در قلب بلادِ عربی جای داد و یک میلیون مسلمان فلسطینی را آماده ساخت. از آن تاریخ تا به امروز آدم‌کشان تبهکار غربی با تمام قوا پایگاه تجاوزی خود را در خاورمیانه تقویت می‌کنند و همه‌گونه اسلحه و تجهیزات انتظامی را در اختیار یک مشت یهودی رذل و پست قرار می‌دهند و بدین‌وسیله می‌خواهند از وحدت جهان اسلام و از تشکل نیروهای اسلامی در خاورمیانه جلوگیری کنند.»
علاوه بر اینها، مسأله‌ی فلسطین به عنوان یکی از دغدغه های اصلی استاد خسروشاهی بدل شده بود. ظلم مضاعفی که بر این کشور به عنوان عضوی از جهان اسلام رفته است را بارها فریاد زد. وی همچنین در مجامع مختلفی حضور یافت و بحث از فلسطین را پیش کشید. او کوشید تا دیگر کشورها را نیز به این ظلم واقف کند و از مظلومیتِ فلسطین به دفاع بپردازند.
اهمیت وحدت مسلمین
نگاهِ به فلسطین، فارغ از دغدغه ها و تفکیک های شیعی و سنی بود. گاهی تصور می شود که مرحوم روحانی از مخالفانِ اهل سنت بوده و هیچ نرمشی با این طایفه نداشته است. مباحثِ علمی و فقهی بر جای خود، اما احترام و مدارا با اهل سنت به عنوان بخشی از جهان اسلام، مورد تاکید و توجه وی بود. از ایشان در مورد لعنِ برخی صحابه پیامبر پرسش شد. و ایشان اینگونه پاسخ داد که: «برحسب آیات کریمه و روایات متواتره و عمل حضراتِ معصومین علیهم السلام در زمان هایی که اسلام مورد حملات مخالفین قرار می گیرد، مانند زمان فعلی باید از هر گونه عملی که موجب تشتت و اختلاف است و موجب تضعیف اصل اسلام می شود جلوگیری نمود و در زمان ائمه اطهار علیهم السلام هم چنین بوده است. بنابراین لعن در مجالس عمومی نکنید بخصوص کسانی که افتخارمداحی اهل بیت و روضه خوانی و احیاء شعائر حسینیه را دارند، مداحی از بهترین عبادات است و نباید آن را آمیخته به چیزهایی که خلاف دستورات معصومین علیهم السلام است نمود.» (خبر آنلاین؛ کد خبر 98068)
ایشان همچنین زمانی که برخی شهرهای سنی نشین مورد حمله قرار گرفته بود اینگونه عنوان کرد که: «یاغیگری و تضعیف بناء این جمهوری اسلامی و ایجاد تفرقه و اختلاف بین شیعه و سنی و کرُد و بلوچ و عرب و عجم و با بهانه های واهی و افسانه ای هرگز نمی توانند در اراده استوار مردم مسلمان و قهرمان ایران در تداوم بخشیدن به انقلاب شکوهمند اسلامی خللی ایجاد کند.»
از پیشگامان تقریب
مرحوم خسروشاهی هم خود از پیشگامانِ بحث تقریب مذاهب بود. با اغلب جریانهای اسلامی ارتباط نزدیک داشت. بارها به نمایندگی از جمهوری اسلامی در محافلی حاضر می شد و در خصوص وحدت میان مسلمین سخن می گفت. حضور او در مصر، اوج این فعالیتها بود. با فعالیتهای او بود که شیعه در مصر شناسانده شد. خودش گفته بود که: «به هنگام ماموریت در مصر، به دیدار شیخ الازهر دکتر شیخ محمد طنطاوی رفتم... خیلی استقبال نمود و سخن از تقریب و ضرورت وحدت بین مسلمانان مطرح شد. او کاملاً با من اظهار همنوایی کرد و در مصاحبه ای خاص، در هفته نامه رسمی الازهر به خواست حقیر، رسما اعلام کرد که ما با شیعیان هیچ اختلافی در اصول نداریم و اختلاف در فروع، بین مذاهب چهارگانه سنی هم وجود دارد و این امر نباید موجب جدایی و دوری مسلمین گردد». خسروشاهی همچنین توانسته بود به احیاء دارالتقریب قاهره بپردازد.
ماجرای نواب صفوی و فدائیان اسلام
ماجرای نواب صفوی هم یکی از پرچالش ترین مباحث بود که این دو سید در آن اتفاق رأی داشتند. ماجرای فدائیان و نواب در حوزه علمیه داستانِ پیچیده ای است. برخی با او همدلی کردند. برخی او را پس زدند. دو طیف متفاوت در این خصوص شکل گرفته بودند. آیت الله روحانی و مرحوم خسروشاهی در مواجهه با نواب صفوی هم اشتراک داشتند. هر دو از مدافعانِ او محسوب می شدند. آیت الله روحانی اگرچه جزو همقطارانِ نواب در فعالیتهای سیاسی نبود، اما ارتباط نزدیکی با نواب صفوی داشت. خاطراتی از او را نقل کرده بود. می گفت: «حدوداً در سنین 16، 17 سالگی بودم كه مرحوم سید مجتبی نواب صفوی برای تحصیل به نجف آمد. در آن زمان ما در مدرسه مرحوم آیت الله آسید محمد كاظم درس می‌خواندیم و ایشان خیلی علاقمند شد كه با من هم‌حجره شود، اما قانون مدرسه این طور بود كه هر حجره را فقط به یك طلبه می‌دادند، بنابراین ایشان آمد و در جای پستو مانند و كوچكی كنار حجره ما كه طلاب معمولا در آنجا وسائل پختن غذا و درست كردن چای خود را می‌گذاشتند، ساكن شد و با هم رفیق شدیم.»
از همان روزهای نخستِ تحصیل در حوزه، نواب صفوی بانگِ اعتراض را بلند کرده بود. آیت الله روحانی به او می گوید: «من همان زمان به واسطه رفاقتی كه با او داشتم، گفتم اینكه حالا ما بیائیم و مرجعیت را تضعیف كنیم و علیه آن حرف بزنیم، علاوه بر اینكه خلاف شرع است، خلاف مصالح مسلمین هم هست و هیچ تاثیری ندارد. نظر من این است كه شما سعی كنید با عواملی كه فساد فكری و عقیدتی را در ایران اشاعه می‌دهند، مبارزه كنید و كسانی را كه واقعا مسبب این وضعیت هستند به مجازات برسانید، والا تخفیف حوزه، ضربه زدن به خود است. مرحوم نواب قبول كرد و گفت: «شما می‌توانی برای قتل كسروی از آقایان مراجع برای ما فتوا بگیری؟» گفتم: بله.» و آیت الله روحانی برای گرفتنِ فتوا اقدام می کند. به تعبیرِ او: «در آن زمان مشهور بود كه آقایان، كسروی را مهدورالدم می‌دانند، ولی نواب می‌خواست برای این كار خود یك نوع رضایتی از آقایان علما داشته باشد، لذا رفتم و از آیت الله آسید ابوالقاسم خوئی و آیت الله حاج آقای حسین قمی برای ایشان فتوا گرفتم. با آیت الله خوئی خودم صحبت كردم و فكر می‌كنم بخشی از پول سفر نواب و پول اسلحه‌اش را هم آیت الله خوئی داد، ولی با آیت الله حاج آقا حسین، خود آیت الله خوئی صحبت كردند.»
آیت الله روحانی در خاطره ای دیگر نقل می کند که: «یك بار نواب و واحدی آمده بودند قم به منزل ما. وقتی رفتند، دیدم بعد از چند لحظه نواب برگشت و با خنده گفت: «این رفیق ما واحدی درست‌بشو نیست.» پرسیدم: «چرا؟» گفت: «داریم می‌رویم تهران و یك شاهی پول توی جیبمان نداریم. می‌گویم برو از آقا بگیر، می‌گوید من رویم نمی‌شود!» گفتم: «حالا چقدر می‌خواهید؟» گفت: «حدوداً 150 تومان!» البته این پول خیلی بیشتر از كرایه قم تا تهران بود. معلوم می‌شد برای فعالیت‌هایی كه در تهران داشتند، پول نداشتند. پول را دادم و گفت: «قرض است یا هدیه؟» گفتم: هدیه است.»
دفاع از نواب
استاد خسروشاهی هم با جریانِ نواب صفوی همدلی داشت. بارها به دفاع از او در مقابل منتقدان برآمد. او حتی برخی از دست نوشتههای نواب صفوی را نزد خود داشت. به آنها استناد میداد. او از عقیدهی نواب صفوی دفاع می کرد. گفته بود که نواب صفوی در اندیشه تأسیس یک حکومت اسلامی در ایران بود. با تکیه بر دانشِ کلی درباره لزوم تأسیس یک حکومتِ اسلامی هم اقدام کرد. نواب صفوی کتابِ خود را در این رابطه تحت عنوان اعلامیه فدائیانِ اسلام یا کتاب «راهنمای حقائق» در سال 1329 منتشر کرد. خسروشاهی کتاب نواب صفوی را قبل از پیروزی انقلاب تحت عنوان «جامعه و حکومت اسلامی» با مقدمهای کوتاه در قم تجدید چاپ کرد.
فارغ از اینها، مرحوم سید هادی خسروشاهی به برخی شخصیتها علقه داشت. آثار آنها را جمع آوری کرده و به عالم اندیشه معرفی کرده بود. یکی از آنها سید جمال الدین اسد آبادی بود. تحقیقاتی در این خصوص انجام داده بود. حتی برای همین منظور مدت ها در استانبول، بغداد، پاریس، قاهره و لندن دنبال اسناد و کتابها گشته بود. وی در معرفی سید جمال به ایرانیان نقش موثری داشت. این در حالی بود که آیت الله روحانی نیز تلاشهای سید جمال الدین را مورد تقدیر قرار داده بود. او در نامه که در سال 1352 به جمعی از دانشجویان نگاشته اینگونه آورده بود که: «اكثريت علماى تشيع در برابر استعمار و خودكامگى و بدعت ها به شهادت تاريخ هيچ وقت سكوت ننموده اند و وظايف خود را تا آنجا كه قدرت داشته اند، انجام داده اند؛ مثلاً در يك قرن اخير از زمان مرحوم آيت الله ميرزاى شيرازى و از دوران مبارزات عالم مجاهد، مرحوم سيد جمال الدين اسدآبادى بر ضد استبداد سلاطين قاجار تاكنون، علماى شيعه در ايران، عراق و هندوستان هميشه پيشرو مبارزات و پرچمدارى انقلابات بوده اند.» مرحوم آیت الله روحانی علاوه بر تاکید بر نقش سید جمال، تلویحا به شیعه بودنِ او نیز اشارتی کرده و او را مورد تقدیر قرار داده بود.
موسی صدر و مرام صلح کل
از دیگر شخصیتهای مورد توجه استاد خسروشاهی، امام موسی صدر بود. با او مراوداتِ بسیاری داشت. با او در کنفرانسهای مختلفی شرکت کرده بود. او را مورد تمجید قرار می داد. مرامِ او را «صلح کل» می دانست. او را فوق الخطوط می دانست و این سیرتِ او را به نحوی الگوی خود قرار داده بود. وی پس از ربوده شدن امام صدر نیز تلاشهای وسیعی انجام داد. از نخستین افرادی بود که در زمانی که کمتر کسی ماجرای موسی صدر را مورد توجه قرار می داد، او به دنبال سر نخهایی در این خصوص می گشت. مطالب و ویژه نامه هایی در این خصوص منتشر کرد. آیت الله روحانی نیز در برخی نامه های خود، به نقش امام صدر اشاره کرده و از ربوده شدنِ او ابراز نگرانی کرده بود. ارج و قرب موسی صدر نزد سید صادق چنان بوده که بارها به آزادی او تاکید و توجه می دهد. مرحوم آیت الله روحانی حتی با اشاره به حضور عبدالسلام جلود (نخست وزیرِ قذافی) در ایران عنوان کرده بود که: «...جلود را در اینجا توقیف کنند تا آقای موسی صدر را نشان بدهد یا جنازه‌اش را بدهند.»
مسأله بحرین و شیعیانش
نحوه ی موضع گیریهای آیت الله روحانی در تصمیم گیریهای منطقه ای و بین المللی هم اشتراکاتی با خسروشاهی داشت. زمانی که بحرین از ایران جدا شده و شیعیانِ بحرین مورد ظلم حاکمیت واقع شده بودند، آیت الله روحانی تذکر داده بود که: «شیخ بحرین به مردم این منطقه ظلم و تعدی زیادی می کند، بخصوص به شیعیان که هشتاد و پنج درصد مردم بحرین را تشکیل می دهند، این شیعیان به هیچ وجه از امتیازات قانونی زندگی در یک منطقه آزاد بهره ای نمی برند، از شرکت در مقامات عالیه حکومتی محروم هستند، وضع اقتصاد مردم بحرین در حالیکه درآمد کافی دارند دلخراش است، حکومت از سیاستی وابسته به امریکا پیروی می کند و تقریباً هیئت حاکمه خود فروخته ای دارد، ما به عنوان یک رهبر دینی که مکلف به حفظ حقوق مسلمانان در هر نقطه دنیاست به امیر بحرین نامه ای نوشتیم و به او تذکر دادیم هرچه زودتر برگردید به احکام اسلام اگر تغییر رویّه ندادید و به ظلم و ستم در حق مسلمانان ادامه دادید ما سند و برگه ای علیه شما در دست داریم که به موجب آن وارد مبارزه سیاسی حاد خواهیم شد.» (گفتگو با مجله جوانان، سال 1358؛ نقل از تارنمای آیت الله روحانی) استاد خسروشاهی نیز با مبارزین و انقلابیون بحرینی ارتباطات نزدیکی داشت. در نشریه بعثت نیز مقالاتی در خصوص جدایی بحرین از ایران منتشر کرد. وی بارها در خصوص حقوق ضایع شده ی شیعیان در بحرین اعلام موضع کرد.
مواضعِ حضرات روحانی و خسروشاهی در برخی موارد به گونه ای بود که ساواک گزارش داده آیت الله روحانی تحت تاثیر سید هادی خسروشاهی به نگارش این متنها اقدام کرده است. ساواک حتی برخی بیانیه های منتشر شده توسط مرحوم روحانی را نیز منتسب به خسروشاهی می کرد. آیت الله روحانی همیشه در ایام ماه مبارک رمضان، درس می گفت. این در حالی بود که ایام رمضان دروس حوزوی تعطیل بود. وی حتی در شبهای قدر نیز درس خود را تعطیل نمی کرد. یکی از این سالها، موضوع بحث را سید هادی خسروشاهی پیشنهاد می دهد. در خصوص مسائلِ جدید و امور مبتلا به دینداران بود. آیت الله روحانی هم آن را طی یک ماه به بحث می گذارد. سپس از همان مباحث، کتاب «المسائل المستحدثه» مکتوب می شود. ساواک هم در گزارشی آورده بود که: «کتاب المسائل‌المستحدثه نیز به نظر می‌رسد که وسیله خود خسروشاهی در بیروت چاپ شده باشد و منظور وی نیز بزرگ کردن سیدصادق پدر زنش است و خواسته با این عمل به روحانیون بالأخص مردة سیدصادق تفهیم کند که کتاب وی چنان ارزشی دارد که در جامعه مسلمین و مرکز شیعة اعلا هم برای آن ارزش قائلند و آن را تجدید چاپ کرده‌اند.»
اختلاف در مساله قمه زنی
دو سید البته در برخی مواضع، اختلافات فکری داشتند. یکی از آنها در مناسک عاشورا بود. در حالی که آیت الله روحانی شعیره ی قمه زنی را مستحب می دانست، استاد خسروشاهی آن را مقبول نمی دانست. آیت الله روحانی در تعبیری اینگونه عنوان داشته بود که: «قمه زدن را از بهترین شعائر مذهبی می دانم و عملی است بسیار پسندیده. بلی باید رعایت شود که قمه را به نحوی بزنند که موجب هلاکت نفس نشود و بعضی از بزرگان دین احتمال داده اند که در این زمان واجب کفایی باشد. من هم بعید نمی دانم».
مرحوم سید هادی خسروشاهی اما این شعیره را مقبول نمی دانست. او زمانی که به نجف رفته بود این موضوع را برجسته دیده و با آن مخالفت کرده بود. خود در تعبیری اینگونه بیان می کند که: «یک مسأله هم که برای من قابل تحمل نبود و اهالی نجف و کربلا خیلی علاقهمند به آن بودند، مسأله قمه زنی بود. مثلاً روزِ عاشورا در کربلا دیدم موکب تطبیر العلوم الدینیه هیئت قمه زنان طلاب راه افتاده است». استاد خسروشاهی با این عمل موافقتی نداشت. بر سر این موضوع چند جایی هم به بحث پرداخت. نهایتا هم از نجف بیرون آمد. یکی از دلایلش را همین اعتقاد طلاب نجف به قمه زنی می دانست. او گفته بود که قمه زنی موجب وهن شیعه و هتک حرکت تشیع در سطحِ جهانی است. گفته بود: «بیتردید این قبیل اعمال، نمیتواند با روشن اندیشی دینی سازگار باشد».
اختلاف بر سر دکتر شریعتی
مرحوم خسروشاهی روشن اندیشی دینی را مورد تقدیر قرار می داد. مواجهه عقلانی با آموزه های دینی را می پسندید. از همین رو به تقدیر از علی شریعتی می پرداخت. مرحوم آیت الله روحانی اما موافقتی با اندیشه های شریعتی نداشت. با مراسمهای برگزار شده در حسینیه ارشاد مخالفت داشت. معتقد بود که سخنان شریعتی به مرحله خطرناکی رسیده و باعث خشم و انزجار مؤمنان شده است. او سخنرانیهای شریعتی را مصداق واقعی بدعت می دانست. گفته می شود در گفت و گوهایی میان حضرات روحانی و خسروشاهی، برخی مواضعِ آیت الله روحانی نسبت به شریعتی نیز تعدیل شده بود.
از دیگر وجوه اختلاف می توان به ماجرای حجاب اشاره کرد. آیت الله روحانی صراحتا عنوان داشته بود که: «اجبار به حجاب در جامعه لازم است». استاد خسروشاهی اما با اجبار در این زمینه موافقتی نداشت. برخی از این اجبارها را منجر به نتایج معکوس می دانست و با آن همدلی نداشت.
اجازه اجتهاد سید صادق برای سید هادی
با وجود این اختلافات هم اما آیت الله روحانی، اجازه ی اجتهادی برای استاد خسروشاهی صادر کرد. او به سختی اجازه اجتهاد صادر می کرد. رویّه ی او به گونه ای بود که برخی از شاگردانش چون موفق به کسب اجازه از وی نشدند، از ایشان قهر کردند. با این وجود اما او برای سید هادی خسروشاهی اجازه ای صادر کرد و در قسمتی از آن نوشت که: «او می تواند به استنباط خود عمل کند.» همین اجازه باعث شد که حضرات شیخ مرتضی حائری و آیت الله شریعتمداری نیز در زیرِ همان اجازه نامه، اجتهاد سید هادی خسروشاهی را تایید کنند. مرحوم روحانی حتی در تعبیری، وی را «علامه محترم» مورد خطاب قرار داد. این نه از روی یک تعارفِ خانوادگی بود. ارتباط میان دو سید همیشه برقرار بود. شاید حلقه ی واسطه ی این ارتباط هم سید محمود، فرزند سید هادی خسروشاهی بود. او اسنادی از ارتباط میان سید صادق و سید هادی را به ارث برده، اما همچنان منتشر نکرده است.
استاد خسروشاهی در همان روزهای نخستین فراگیری کرونا دیده از جهان فرو بست. همین موعدِ زمانی بود که سبب شد ایشان را در قبرستان بهشت معصومه کمی دورتر از شهر قم به خاک بسپارند. پیکر ایشان اما چند سال بعد بنا بر وصیتش به محلِ کتابخانه بررسیهای اسلامی - جایی که خود بانی آن بود - منتقل شد. مرحوم آیت الله روحانی هم در حرم حضرت فاطمه معصومه به خاک سپرده شد.
اما به نظر می رسد آنچه میان این دو سید وجه اشتراکِ اصلی است، استقلال رأی است. این دو را نمی شد ذیل یک جریان یا نحله ی فکری تعریف کرد. هر دو به نحومستقلی در موضوعاتِ مختلفی مواجه می شدند. مرحوم آیت الله روحانی برخی فتاوا را خلافِ قول مشهور بیان کرده بود. برخوردی نقادانه با نظریاتِ فقهی داشت و استنباطهای خود را با پرهیز از احتیاط بیان می کرد. همین روش را استاد خسروشاهی نیز برگزیده بود. شاید عامل پیوند این دو، در همین استقلال رای بود. همان که کالای کم یابی است و به ندرت یافت می شود. همین منش و روش است که می تواند این دو را به یکدیگر پیوند دهد. این شیوه ای زیبنده و قواره ی روحانیت است. می تواند حتی تصویر این دو را در کنار هم بنشاند.
این متن در روزنامه اعتماد مورخه 15 اسفند ماه 1402 منتشر شده است.