اسناد نهضت اسلامی ایران (3) اعلامیه ها و بیانیه های فضلا و طلاب

مقدمه

اسناد تاریخی انقلاب اسلامی را به دو دسته‌ی مهم می‌توان تقسیم كرد كه هر یك به نوبه‌ی خود در تدوین و نگارش تاریخ انقلاب اسلامی كاربرد داشته و مورد نیاز محققان و پژوهشگران اسناد است: نخست اسناد كاغذی یا اسناد نوشتاری و دیگری اسناد دیداری و شنیداری كه شامل عكس، فیلم، و نوار سخنرانی می‌شود. در جریان نهضت اسلامی به ویژه سال‌های اولیه آن دوگونه سند بیش از سایرین وجود داشته و در مراكز پژوهشی در اختیار محققان قرار می‌گیرد: اعلامیه‌های چاپ‌شده و دیگری نوارهای سخنرانی از امام و شخصیت‌های انقلابی كه دست به دست تكثیر و مخفیانه توزیع می‌شده است. در سال 1356 و 1357 به‌ویژه بعد از جمعه‌ی سیاه (17 شهریور میدان شهدا) فیلم و عكس هم به‌صورت گسترده از حوادث انقلابی تهیه و موجود است.

اعلامیه‌های انقلاب اسلامی را هم می‌توان براساس منشأ صادركننده‌ی آن دسته‌بندی نمود؛ مثلاً اعلامیه‌های حضرت امام و مراجع یا سایر اقشار، و یا اعلامیه‌هایی كه در برهه‌ی زمانی مشخص مثل دوران تبعید امام (ره) از همه اقشار گروه‌ها صادر شده است.

استاد حجت‌الاسلام والمسلمین سیدهادی خسروشاهی از نویسندگان و پژوهشگران پیشگام تحقیقاتِ تاریخی مذهبی و حركت‌های آزادی‌بخش در ایام نهضت با اقدامی ستودنی حجم انبوهی از اعلامیه‌های صادر شده را گردآوری و نگهداری نموده بودند كه اینك جلد سوم از این اسناد كه شامل اعلامیه‌های حجج اسلام و فضلای حوزه‌ی علمیه‌ی قم می‌باشد پس از انتشار دو مجموعه‌ی قبلی یعنی نشریه‌ی بعثت و انتقام منتشر و در اختیار محققان تاریخ انقلاب اسلامی قرار می‌گیرد. مجموعه اسناد گردآوری‌شده توسط ایشان مجلدات دیگری نیز دارد كه در دست تدوین و آماده‌سازی برای انتشار است.

مركز اسناد انقلاب اسلامی ضمن تقدیر و تشكر از استاد خسروشاهی كه انتشار مجموعه «اسناد نهضت اسلامی ایران» را به این مركز سپرده‌اند، از معاون محترم پژوهش آقای دكتر اكبر اشرفی، مدیر بخش تدوین آقای رحیم نیكبخت و كارشناس گروه تدوین آقای آدینه‌وند همچنین همكاران محترم معاونت انتشارات تشكر می‌نماید.

مركز اسناد انقلاب اسلامی

درباره‌ی مجموعه:

اسناد نهضت اسلامی ایران

بی‌تردید هیچ‌ تحول اجتماعی و انقلاب سیاسی در هیچ كشور و جامعه‌ای، بدون مقدمه و سابقه‌ به‌وجود نمی‌آید و در واقع علل و عوامل گوناگونی در پیدایش و پیروزی و موفقیت هر تغییر یا انقلابی، نقشی اساسی و تأثیرگذار به‌عهده دارند.

پیروزی انقلاب اسلامی ایران از این قانون كلی مستثنی نیست و باید گفت كه آغاز نهضت اسلامی و مبارزات پی‌گیر و پرهزینه‌ی مردم مسلمان ایران، به رهبری علما و مرجعیت شیعه، و در طلیعه‌ی آنان امام خمینی قدس سره، زمینه‌ساز این پیروزی بود... یعنی: آغاز مبارزات رسمی و علنی روحانیت از خرداد 1342، پیشگام و طلیعه‌ی یك دوره‌ی طولانی در این راستا بود كه نام این برهه از زمان را باید دوران «نهضت اسلامی» گذاشت كه عامل عمده‌ی تداوم و ابزار اصلی استمرار آن، صدور «اعلامیه‌ها»ی مراجع عظام و علمای بلاد  همگام با «سخنرانی‌ها»ی علمای محترم و شخصیت‌های برجسته و وعاظ و دیگر اهل خطابه، در سراسر كشور بود...

 اعلامیه‌ها و بیانیه‌هایی كه در این دوران صادر و منتشر شده‌اند، در واقع اسنادی تاریخی، ارزنده و ماندگار، درباره‌ی چگونگی پیدایش و استمرار و تكامل مبارزه‌ی روحانیت و مردم در نهضت اسلامی ایران به شمار می‌روند كه با بررسی و تحلیل محتوای آنها، می‌توان تاریخ پیدایش و تكامل و حقیقت هدف نهضت را به‌دست آورد و چگونگی آن را مورد ارزیابی و سپس مورد داوری منصفانه و منطقی قرار داد...

 اینجانب به علت حضور فعال و شركت عینی و همه‌جانبه در امور نهضت، از جمله در تنظیم و تهیه‌ی بخشی از اعلامیه‌های فضلا و طلاب حوزه‌ی علمیه‌ی قم، و در مواردی جمع‌آوری امضاهای اساتید و فضلا و طلاب در ذیل اعلامیه‌ها و یا با تكثیر، توزیع و پخش بسیاری از اعلامیه‌های صادره از سوی مراجع و علمای عظام و فضلا و طلاب حوزه‌ی علمیه‌ی قم و همچنین علمای دیگر بلاد ـ با همكاری گروهی از دوستان و برادران ـ در واقع همیشه در جریان امور بودم و همزمان و همواره به‌محض انتشار اعلامیه‌ها دو نسخه از آنها را اخذ و در بایگانی شخصی و خصوصی خود، نگهداری می‌كردم كه هم‌اكنون برای ثبت در تاریخ و حفظ میراث تاریخی اسناد نهضت اسلامی ایران، همه‌ی آنها در مجموعه‌ای ده جلدی چاپ و در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌گیرد.

البته لازم به یادآوری است كه تعدادی از این اعلامیه‌ها و بیانیه‌ها، پس از پیروزی انقلاب اسلامی، توسط بعضی از پژوهشگران و تاریخ‌نگاران و یا نهادهای سیاسی ـ تاریخی، منتشر گشته و در كتاب‌های مربوط به تاریخ حوادث معاصر و خاطرات شخصیت‌های تأثیرگذار در پیشبرد اهداف نهضت، و به تناسب، نقل شده است؛ اما به نظر می‌رسد كه اسناد جمع‌آوری شده توسط اینجانب، جامع‌ترین و كامل‌ترین این اسناد می‌باشد، چرا كه تعدادی از آنها حتی در پرونده‌ها و بایگانی موجود در «ساواك» و یا «اطلاعات شهربانی» هم وجود نداشت و به‌دست نیامد.

البته نگهداری این اسناد در آن شرایط بحرانی و خفقان همراه با سایه‌ی سنگین تعقیب و مراقبت‌های ویژه‌ی «شهربانی» و «ساواك قم» كار آسانی نبود، اما به یاری خداوند، علیرغم بازداشت‌ها و بازجویی‌های مكرر از عناصر وابسته و خود حقیر، و پی‌گیری‌های مستمر مأموران رژیم در این زمینه، آنها هرگز نتوانستند عاملین و مسئولین اصلی و یا حتی محل نگهداری و تكثیر اعلامیه‌ها و دستگاه‌های تایپ و پلی‌كپی را كشف و آنها را ضبط كنند و همواره در گزارش‌های جعلی خود، مسئولین «مركز» را سرگرم ساختند و نزدیكی «وصول به هدف» را به آنها وعده دادند... اما هیچ‌وقت نتوانستند به وعده‌ی خود عمل كنند!

بی‌تردید خلوص نیت افراد و رعایت اصول مخفی‌كاری توسط همه‌ی برادران و دست‌اندركاران تهیه و تنظیم و نشر «بعثت» و «انتقام» و اعلامیه‌ها، كه در آن روزگار شامل حال همه‌ی افراد بود، عامل اصلی این توفیق و امداد الهی و یاری و پشتیبانی حق تعالی بود.

بی‌مناسبت نیست كه در این یادداشت كوتاه برای ادای دین اخلاقی، یادآور شوم كه این اسناد ـ كه حفظ آنها به پنهان‌كاری ویژه و دقیق نیاز داشت ـ نخست در منزل مرحوم ابوالفضل طهماسبی، مدیر هفته‌نامه‌ای كه به نام «استوار» در قم منتشر می‌گردید ـ و نسبت سببی با اینجانب داشت ـ نگهداری می‌شد و چون نامبرده به خاطر شغلی كه داشت با دوایر دولتی بی‌ارتباط نبود، همین امر را باید عاملی در مورد سوءظن قرار نگرفتنِ محل و در نتیجه محفوظ و مصون ماندن اسناد، از گزند بازرسی‌های منازل توسط ساواك، به‌شمار آورد...

پس از گذشت مدت طولانی و به‌دنبال تذكار یكی از منسوبین نزدیك، چون احتمال می‌رفت كه تردد مكرر اینجانب به منزل مرحوم طهماسبی ـ كه در كوچه‌ای مقابل «مسجد امام» قم قرار داشت ـ موجب سوءظن مأمورین و كشف و ضبط اسناد گردد، در یك اقدام ضربتی! و جسورانه، در نیمه‌شبی، همه پرونده‌ها و پوشه‌های مربوطه را از آن «خانه‌ی امن» به یك «دفتر امن» كه كتابخانه‌ی مجله‌ی «مكتب اسلام» در ساختمان «دارالتبلیغ اسلامی» بود، منتقل كردم كه این بار، رفت و آمد مكرر من به آن محل، چون عضو هیئت تحریریه‌ی مجله‌ی «مكتب اسلام» بودم، قاعدتاً موجب سوءظن واقع نمی‌گردید.

البته بنده در این مورد هم برای حفظ موازین شرعی و اخلاقی، به‌طور مستقیم از متولی محترم آن محل و یا نهاد، استجازه كرده بودم و ایشان ـ رحمةالله علیه ـ با یك شرط شرعی «عدم اطلاع هیچ یك از اعضای مجله و مسئولین كتابخانه» آن را پذیرفته بودند و من پس از پذیرفتن این شرط و به دنبال اعلام موافقت ایشان، در پشت یكی از قفسه‌های كتاب در كتابخانه، ـ كه گنجه‌ای خالی وجود داشت ـ جاسازی كردم و همه‌ی آن اسناد را در آن گنجه و درون چندین كارتن جای دادم. و سپس و بدون نگرانی دائمی از كشف امر، در اوقات عدم حضور مدیر كتابخانة حجةالاسلام والمسلمین جناب آقای علوی كاشانی ـ از دوستان نزدیك مرحوم شیخ رضا گلسرخی كاشانی ـ علاوه بر مجموعه اعلامیه‌های قبلی، اعلامیه‌های جدید را هم به محض انتشار، به آنجا منتقل می‌كردم و در محل جاسازی‌شده قرار می‌دادم.

به هرحال محافظت طولانی مدت از این اسناد با آن همه مشكلات و نگرانی‌ها، كار سهل و آسانی نبود، ولی یاری حق، این اسناد را از دسترسی دشمن و گزند حوادث محفوظ نگه داشت كه اینك در شكل مجموعه‌ای و در چندین جلد، به‌تدریج در اختیار اهالی تاریخ، قرار داده می‌شود.

***

 پس از آماده‌سازی و چاپ و نشر دو مجموعه‌ی نخستین اسناد، كه از سوی ما و دوستان معظم در حوزه‌ی علمیه‌ی قم، تحت عنوان: «بعثت» و «انتقام» ـ نشریه‌های مخفی طلاب حوزه‌ی علمیه ـ منتشر می‌گردید و اتفاقاً نسخه‌های كامل آنها هم به‌طور انحصاری، در آرشیو حقیر نگهداری می‌شد، اینك مجموعه‌ی سوم و چهارم این اسناد، به‌دست چاپ سپرده می‌شود.

این دو مجموعه‌ی جدید، شامل اعلامیه‌ها و بیانیه‌های فضلا و طلاب حوزه‌های علمیه در آن دوران است كه بخشی از آنها كه با امضاهای مشخص افراد منتشر شده‌اند، در یك جلد ـ جلد سوم ـ و بخش دیگری كه تحت عناوین و امضاهای كلی و مختلف، از جمله: حوزه‌ی علمیه‌ی قم، جامعه‌ی مدرسین، علمای مبارز، جامعه‌ی محصلین، طلاب قم، دانشجویان حوزه‌ی علمیه قم، مجمع روحانیون مجاهد، هیئت مدرسین، روحانیون مبارز قم، نهضت روحانیت، روحانیون مترقی قم، روحانیون حوزه علمیه قم، پاسداران نهضت مقدس روحانیت و غیره... منتشر شده‌اند، در یك مجموعه‌ی دیگر ـ جلد چهارم ـ انتشار می‌یابد.

هدف اصلی ما از این اقدام، همان‌طور كه اشاره شد، در واقع حفظ و نگهداری «اسناد نهضت اسلامی ایران» است و قصد ارزیابی و تجزیه تحلیل و بررسی آنها را نداریم كه این اقدام ارزشمند و ضروری، نیازمند «كار جمعی» و «اقدام گروهی» توسط محققان و اهل تاریخ و علاقه‌مندان به كشف حقایق و شناخت اهداف نخستین و چگونگی آغاز مبارزه و مراحل تكاملی نهضتی است كه نتیجه‌ی نهایی آن، پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی (ره) بود.

 همان‌طور كه اشاره شد، بخشی از این اعلامیه‌ها در بعضی از كتاب‌ها، از جمله: «نهضت روحانیون ایران» تألیف مورخ معاصر: مرحوم علی دوانی و مجموعه «اسناد انقلاب اسلامی» تهیه شده به همت مورخ دیگر جناب سیدحمید روحانی، آمده است، و بخش دیگری در مجموعه چند جلدی اعلامیه‌های «جامعه مدرسین قم» نقل شده است... ولی این مجموعه كنونی:

اولاً: فقط شامل اسناد نهضت اسلامی ایران ـ یعنی از آغاز نهضت تا پیروزی انقلاب اسلامی، در بهمن 1357 ـ می‌باشد 

ثانیاً: جامع‌تر و كامل‌تر از بقیه‌ی آثار منتشر شده است و شامل همه‌ی اعلامیه‌های دیگری نیز هست كه در آن مجموعه‌ها بهردلیلی، نیامده است.

***

در بخش پایانی جلد سوم (اعلامیه‌ها با امضاهای مشخص طلاب و فضلا) متن اعلامیه‌ای هم كه در سال 1337 شمسی و با امضای اینجانب درباره‌ی تحریم معامله با بهائیان و پپسی كولا، با استناد به فتوای آیت‌الله سیدحسین بروجردی
مرجع عالیقدر وقت و علمای عظام دیگر منتشر شده بود به عنوان پیوست، نقل می‌شود كه در واقع نخستین اعلامیه‌ای بود كه از سوی «طلبه‌ای» در حوزه‌ی علمیه‌ی قم و قبل از آغاز نهضت، منتشر گردیده بود كه البته به نوبه‌ی خود اثر مثبت و فراوانی در سراسر كشور داشت كه شرح آن در كتاب‌های مختلف مربوط به تاریخ معاصر،
از جمله كتاب: «قیام 15 خرداد»، تألیف برادر عزیز جناب آقای جواد منصوری و خاطرات اینجانب ـ حدیث روزگار ـ آمده است. و پس از آن، دو اعلامیه‌ی دیگر نیز كه باز با امضای مشخص دو طلبه جوان دیگر حوزه‌ی قم: ـ سیدصادق زیادتی
و میرابوالفتح دعوتی ـ و قبل از آغاز نهضت اسلامی ایران منتشر شده‌اند، نقل می‌شود.

در پایانِ این یادداشت كوتاه، در رابطه با چگونگی جمع‌آوری و نگهداری این اسناد، تذكار یك نكته‌ی اساسی نیز ضروری است و آن اینكه: كار و اقدام «فردی» در تهیه و تنظیم مجموعه‌ای ده جلدی ـ كه سالیان درازی هم از تاریخ آن می‌گذرد ـ قاعدتاً نمی‌تواند بدون اشتباه و یا نقص باشد... روی همین اصل از همه‌ی برادران و دوستان و علاقه‌مندان به حفظ آثار و اسناد نهضت اسلامی ایران، انتظار می‌رود كه هرگونه نظریه‌ی تكمیلی یا پیشنهاد اصلاحی خود را به‌طور مكتوب اطلاع دهند و اگر اعلامیه و سند و دستخط چاپ‌نشده‌ای در اختیار دارند،  كپی آن را برای ما بفرستند تا در چاپ‌های بعدی مجموعه و یا در یك مجلد ویژه و مستقل: «مستدركات» آنها را و به‌نام خود اهداءكننده‌ی سند، بیاوریم.

 پس از این چهار جلد نخستین، مجلدات بعدی به تدریج و به تفكیك شامل اعلامیه‌های مراجع عظام و علمای حوزه‌های علمیه‌ی ایران و عراق: حضرت امام خمینی، آیت‌الله خوئی(و علماء نجف و كربلا)، آیت‌الله گلپایگانی، آیت‌الله
نجفی مرعشی، آیت‌الله شریعتمداری، آیت‌الله روحانی، آیت‌الله میلانی، آیت‌الله شیرازی، آیت‌الله قمی، و... ـ و علمای دیگر بلاد خواهد بود كه بررسی مجموعه‌ی كامل آنها در معرفی عناصر اصلی نهضت و روشن‌شدن حقایق تاریخ نهضت اسلامی ایران و چگونگی مراحل تكاملی آن، تأثیر و نقش بسزایی خواهد داشت.

از مدیریت محترم مركز اسناد انقلاب اسلامی، حجت‌الاسلام والمسلمین جناب آقای روح‌الله حسینیان و دیگر برادران و مسئولین مركز، سپاسگزارم كه پیشنهاد اینجانب را برای چاپ و نشر مجلدات دهگانه‌ی این مجموعه پذیرفتند و آنها را به‌تدریج در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌دهند.

ولله الحمد

سیدهادی خسروشاهی

قم: مركز بررسی‌های اسلامی

فروردین 1390 ش