تعالیم اسلامی

درباره این كتاب
به نام خدا
«تعالیم اسلام» یكى دیگر از تألیفات ارزشمند استاد علامه، سید محمدحسین طباطبائى است كه به زبان ساده و براى فهم عموم- به ویژه نسل جوان- درباره عقاید، اخلاق و عبادات از دیدگاه اسلام، تألیف شده است.

این كتاب در سال 1342- از مهرماه تا آذرماه- توسط استاد معظم و به درخواست یكى از تجّار و اخیار تبریزى، آقاى حاج حسین آقا كاغذیان، براى رفع خلأ موجود در برنامه درسى مدرسه علوى - كه به مدیریت مرحوم كرباسچیان و مرحوم روزبه اداره مى شد- تألیف شده و در همان سال، براى نخستین بار به شكل چهار رساله مستقل، تحت عنوان كلى: عقاید و دستورهاى دینى توسط نامبرده، در چند ده هزار نسخه چاپ و به رایگان توزیع شده است.
این مجموعه، پس از چاپ نخست، یك بار دیگر از سوى دایره انتشارات دارالتبلیغ اسلامى قم- كه مسئولیت و مدیریت آن، در آن دوران به عهده این جانب بود- تجدید شد و باز به طور رایگان، در سطح وسیعى از كشور توزیع گردید.

مجموعه رسائل چهارگانه فوق، علاوه بر استفاده در مدرسه علوى ، گویا در مدارس جامعه تعلیمات اسلامى هم مورد استفاده بوده است. به نوشته محقق و مورخ معاصر جناب رسول جعفریان : «كتاب دینى كلاس پنجم و ششم مدارس وابسته به جامعه تعلیمات اسلامى توسط علامه طباطبائى تألیف و نشر تابان آن را منتشر كرده بود.»1
پس از چاپ و نشر رایگان و گسترده این مجموعه، به شكل رساله هاى مستقل، تا آن جا كه نگارنده اطلاع دارد، بیش از بیست بار دیگر هم تحت عناوین مختلف و گوناگون از جمله: «اصول عقاید و دستورات دینى » و «خلاصه تعالیم اسلام »، و «آموزش عقاید و دستورهاى دینى »، «آموزش دین » و ... از سوى نهادها و مراكز مختلف نشر، چاپ و توزیع شده است.
یك بار هم «معاونت فرهنگى و اجتماعى » بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامى- در سال 1370- آن را براى تدریس در كلاس هاى معارف اسلامى- پس از درس بندى و در شكلى جدید- در دو مجلد منتشر ساخت، و آیة الحق، علامه بزرگوار، استاد جوادى آملى - حفظه اللَّه- بر این چاپ كتاب، مقدمه كوتاهى نوشته اند كه جهت اطلاع علاقه مندان به اهمیت و ارزش كتاب، عیناً نقل مى كنیم:

بسم اللَّه الرحمن الرحیم
و إیّاه نستعین
جانبازان عزیز كه دوران پرافتخار نثار و ایثار را با سرفرازى و همراهى خضر راه تهذیب و تزكیه، حضرت امام راحل - قدّس اللَّه نفسه الزكیه- پیموده اند، نوبت آن رسیده است كه با جهاد و اجتهاد فرهنگى آنچه را به طور اجمال یافته اند، به صورت تفصیل بفهمند و آنچه را به طور متن مشاهده نموده اند، به صورت شرح بشنوند، تا با هماهنگى شهد شهود ایثار و لذت حصول اجتهاد، كامل در عمل و بالغ در علم شده و در پرتو این جامعیّت، جامعه را از نقص عملى و قصور علمى آزاد ساخته و هدف والاى انقلاب اسلامى را از علم به عین آرند و از گوش به آغوش.
شما عزیزان و سایر راهیان كوى علم و عمل، نیازى به موعظه ندارید لیكن تذكره پاره اى از مطالب براى راقم این سطور و دیگرانى چون وى، كه قبل از مرگ توفیق تنبّه یا انتباه را نداشته و ندارند، سودمند خواهد بود:

1. گرچه همه انبیا اسوه سالكان راه خدایند، ولى خاتم پیامبران قدوه كاملى براى همه پویندگان طریق تعلیم و تهذیب مى باشند: «لَكُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ»2 به همین منظور، فضائل علمى و عملى آن حضرت صلى الله علیه و آله در قرآن تبیین شده، تا مقلدان به آن انسان كامل، به درستى بفهمند و به راستى عمل نمایند.
2. فضائل عملى رسول اكرم صلى الله علیه و آله با دستور «خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ»3 و مانند آن بیان شد و با امتثال و استنتاج: «وَ إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِیمٍ»4 و مانند آن اعلام شد و در نتیجه وجود مبارك آن خلیفه كامل الهى، مظهر تام مستخَلف عَنْه خود قرار گرفت و از حیث عمل به اوج كمال بار یافت و قدوه همه اهل عمل شد.
3. فضائل علمى نبى مكرم صلى الله علیه و آله با دستور: «وَ قُلْ رَبِّ زِدْنِی عِلْماً»5 و با فرمان: «فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ» و نظایر آن بیان شد و نتیجه آن با: «وَ إِنَّكَ لَتُلَقَّى الْقُرْآنَ مِنْ لَدُنْ حَكِیمٍ عَلِیمٍ»6 و با: «وَ عَلَّمَكَ ما لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ»7 اعلام شد.
4. آنچه رسول اكرم صلى الله علیه و آله از راه وحى فرا مى گیرد، اول بر قلب شریف آن حضرت نازل مى شود، آن گاه سایر مجارى ادراكى آن را مى یابند، ولى آنچه را كه دیگران از مكتب بشرى یاد مى گیرند، اول وارد مجارى سمع و بصر مى شود آن گاه بر دل آن ها مى نشیند، لیكن راه علم شهودى، براى سالكان پیرو قرآن و عترت به مقدور میسور، باز است.
5. البته هر علمى كه در تأمین سعادت دنیا و آخرت سودمند باشد، فراگیرى آن ممدوح و طالبان آن محمود و واجدان آن مسعودند، لیكن بهترین علم همانا معرفت خدا و شناخت اوصاف و افعال بارى تعالى مى باشد كه سراسر جهان آفرینش، آیت جمال و جلال اویند، چه این كه بهترین علم، همانا استغفار از توجه به غیرخدا و طلب آمرزش از هر گرایش به ما سواى حضرت احدیَت خواهد بود. لذا خداوند رسول اكرم صلى الله علیه و آله را به علم توحید و استغفار فراخواند: «وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ»8.
6. كتاب حاضر كه پیرامون عقاید اسلامى تنظیم یافت، اثر و ثمر شجره طوباى علم و عمل ، و تألیف عبدصالح مولاى غیب و شهود، حضرت استاد علامه حاج سید محمدحسین طباطبائى - قدس اللَّه روحه الزكیه- مى باشد كه شهرت نزاهتش از یك سو و عظمت علمى اش از سوى دیگر، مایه تبرّك به آثار باقى و قیّم وى خواهد بود و مضامین آن گرچه به صورت ساده تقریر شد، ولى نیل به عمق آن سهل نیست، گرچه درك حصولى آن دشوار نمى باشد.
توفیق همه آنانى كه در تنظیم و طبع و نشر و تعلیم آن سعى بلیغ مى فرمایند، مسئلت مى شود.

قم، شهریور 1370- جوادى آملى

صدیق مكرّم، محقق مجهول القدر، مرحوم شیخ داود الهامى مدیر مجلّه «مكتب اسلام »، در دوران تصدى بخش فرهنگى- آموزشى دارالتبلیغ،- به سال 1354- این مجموعه را تحت عنوان «خلاصه تعالیم اسلام » به دست چاپ سپرد كه حداقل دوازده بار، تجدید چاپ گردید و مورد استقبال عموم قرار گرفت.
زنده یاد الهامى، در مقدمه چاپ دوازدهم درباره این كتاب، چنین مى نویسد:

امتیازهاى دین اسلام

اسلام جامع ترین و كامل ترین ادیان آسمانى است كه به تمام نیازهاى جسمى و خواسته هاى معنوى و درونى افراد بشر توجه كامل دارد و اشعه تعالیم آن تاروپود وجود انسان را فراگرفته است.
اسلام براى رستگارى، راهى را پیش پاى بشر قرار داده است كه هیچ گونه ابهام و اعوجاج و گمراهى در آن نیست، راهى است كاملًا صاف و مستقیم: «یَهْدِی إِلَى الْحَقِّ وَ إِلى طَرِیقٍ مُسْتَقِیمٍ»9 قرآن مردم را به سوى حق و به سوى یك راه و روشى كه یك نواخت و از هر گونه تضاد و تناقض دور است، راهنمایى مى كند. یعنى با گرایش به آن، انسان مى تواند از توفان حوادث زندگى جان سالم به در برد و با به كار بستن آن انسان با سازمان آفرینش توافق پیدا كرده، هیچ گونه تضاد و یا تنافى و یا برخوردى با حركت عمومى و كمالى جهان پیدا نخواهد كرد و به عظمت هستى بیكران و وظایف عالى انسانى و ایثار در راه تعالى زندگى اجتماعى آشنا خواهد گردید.

اسلام دینى است كه از نظر احاطه و جامعیت علمى تمام حركات و سكنات و رفتار و كردار بشر را تحت نظر عمیق خود قرار داده و براى او حدود و مقررات و احكام مناسبى در اقتضاى زمان و مكان وضع نموده است. لذا در تعالیم اسلام از حكم هیچ موضوعى فروگذار نشده است و بدین جهت، اسلام مى تواند در هر عصرى جواب گوىِ مشكلات و مسائل گوناگون فردى، اجتماعى، اقتصادى، فكرى، قضائى، سیاسى، فلسفى و غیره باشد. و به طور كلّى جامع محاسن كلیه مسلك ها و مرام هاى اصلاحى است.

لردهدلى متفكر و دانشمند بزرگ مى گوید: «من ایمان قطعى دارم كه هرگاه بزرگ ترین و متفكرین و خردمندان اروپا، براى پیدا كردن دینى كه روى اصول منطقى جهانى و احساسات عمومى بنا شده، جمع مى شدند، مسلماً و به اتفاق آرا، دین اسلام را اختیار مى كردند، زیرا در بزرگى و عظمت، و در عین حال، سادگى مقررات آن، جاى سؤال نیست .... پذیرفتن و استقبال از این دین، كه موهبت بزرگى بوده، سرتاپا منطق و دلیل است و راحتى روح و سلامتى تن را در نظر گرفته، به معنویات روحى نیز توجه كامل دارد موجب رهایى و نجات انسان مى گردد ... و ... من، با درك سادگى و در عین حال شكوه و عظمت نور اسلام، شبیه كسى هستم، كه از یك تونل تنگ و تاریك، به محیط وسیع و روشنى وارد شده است».10
در اسلام دین و دنیا توأم است و هر فرد مسلمانى باید این دو را به موازات هم پیش ببرد و تفكیك این دو در نظر اسلام خطاى بزرگى است، بدین ترتیب در مكتب اسلام، حفظ موازنه و تعادل بین جسم و جان، دنیا و آخرت، بزرگ ترین عامل سعادت است.

اسلام از نقطه نظر تشویق و ترغیب انسان به كارهاى نیك و نشان دادن شرایط تمدن واقعى و قوانین بهداشتى و اصول تعلیم و تربیت و لازم شمردن آموزش علم و دانش، بى نظیر است.
اسلام به كسب فضائل اخلاقى، اهمیت بیشترى داده است. مسلمان واقعى و انسان كامل، كسى است كه به كمالات اخلاقى و فضائل معنوى آراسته باشد.
این ها فهرست كلى از مشخصات و امتیازهاى ویژه دین اسلام است و این آموزش ها به طور گزیده، در كتاب حاضر آمده است و به همین دلیل مى توان گفت كه این كتاب خلاصه اى از تعالیم دین اسلام است.

اولیاى «دارالتبلیغ اسلامى قم» در این فكر بودند كه كتابى جامع و در عین حال مختصر و فشرده كه خلاصه اى از تعالیم گسترده اسلام باشد، تهیه شود و به زبان هاى زنده دنیا ترجمه گردد.
مسلماً این عمل براى شناساندن اسلام به كسانى كه از تعالیم اسلام اطلاعى ندارند، بسیار مؤثر خواهد بود و ارزش این عمل را كسانى بهتر مى دانند كه درد دین داشته و چند سالى در كشورهاى اروپایى و آمریكایى گذرانده و از فقدان كتب اسلامى به ویژه شیعه، در كتاب خانه هاى بزرگ دنیا اطلاع داشته باشند.
این كتاب توسط استاد علامه سید محمدحسین طباطبائى به همین منظور تهیه شده است كه در اختیار علاقه مندان قرار مى گیرد. امیدواریم كه مورد رضایت حق واقع شود.

قم- داود الهامى
15/ 11/ 54

***

 آخرین چاپ كتاب، در چند سال قبل، توسط مركز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیّه قم با مقدمه اى مفید براى استفاده عموم عرضه گردید كه متن آن مقدمه را هم براى تكمیل مقدمه ها!، باز در این جا مى آوریم:

مقدمه
كتاب حاضر فشرده اى از تعالیم اسلام است كه به زبانى نسبتاً ساده نگارش یافته است تا آنان كه نمى توانند به طور تخصصى و عمیق مسائل اسلامى را بررسى كنند، آگاهى اندكى داشته باشند.
یكى از شیوه هاى ارزشمند براى گسترش فرهنگ و علوم دینى، ساده نویسى است، این روش براى همگانى شدن دانش هاى بشرى پدید آمده است تا پرده ابهام و دشوارى را از رخساره پاره اى از علوم و فنون تخصصى و پیچیده بردارد و فهم آن را براى همگان آسان سازد. هر علم و موضوعى را، هرچند فنى باشد، مى توان به زبانى بازگو كرد و نوشت كه هر كس در فراخور حال و به اندازه گسترش و ژرفاى اندیشه خویش، از آن طرفى بر بندد و دریافتى نسبى داشته باشد.

این شیوه را به بهترین شكل در قرآن مى بینیم. در قرآن پیچیده ترین مسائل بشرى، در موضوعات دقیق و سطح بالاى متافیزیكى و انسانى، معاد و سرانجامِ سیر انسان و حالات انسان پس از مرگ و به ساده ترین گویش ها ترسیم شده است. برشمردن نمونه هایى از این فرازهاى پر بار قرآن فرصتى مى خواهد كه تنها یكى دو نمونه یاد مى شود.
قرآن در استدلال براى معاد و زندگى پس از مرگ، در عین استوارى و منطقى بودن، ساده و كوتاه و همه كس فهم سخن مى گوید: «قالَ مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ»11. هنگامى كه سؤال مى كنند كیست كه استخوان هاى پوسیده را دوباره زنده كند؟ پاسخ مى دهد: آن كس كه در آغاز آن را حیات بخشیده است، این چنین قدرتى دارد. استدلال بسیار مهم و سخنى اصولى و برهانى است. آن قدرت كه همه چیز را از عالم نیستى به جهان هستى در آورد، توان دارد كه پس از پراكندگى اجزاء، دیگر بار آن را گردهم آورد و چون آغاز، حیات دوباره ببخشد.
گویند حكیم فارابى گفته است: اى كاش ارسطو بود و این برهان قرآنى را به او عرضه مى كردم تا معاد جسمانى را مى پذیرفت. مى بینید در عین برهانى بودن، كلامى بسیار ساده است كه هركس اندكى بیندیشد آن را در مى یابد.

هم چنین درباره علم مبدأ سخن ها گفته شده و استدلال ها آورده اند، قرآن مطلب را با بیانى ساده و استوار مى آورد: «أَ لا یَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ»12
آیا آفریننده نمى داند؟ كسى كه موجودات را هستى بخشیده طرح و نقشه و چگونگى آن را نمى دانسته است؟ موضوع با این بیان كوتاه كاملًا روشن مى شود و براى اهل فن نیز این آیه در موضوع خود استدلال نیرومندى را دربردارد.

پیامبر اسلام و امامان نیز مطالب بلند و برتر و پیچیده را به پیروى از كتاب خدا به زبان ساده و در عین عمق، روشن و آشكار بیان مى كردند و این كه در قرآن آمده است:
«وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ لِیُبَیِّنَ لَهُمْ»13. آیه شریفه به روشنى مى گوید كه پیامبران معیارهاى به زبان متداول را دقیقاً به كار مى بستند براى تبیین و بازگوكردن حقایق ... و این براى این است كه پیامبران شیوه دقیق عرضه كردن و چگونگى گویش و بینش مردم زمان خود را نیك مى شناختند و از ذوق ها و احساس ها آگاه بودند و احساس هنرى و ادبى مردم دیار خویش را در دست داشتند و مسائل و مطالب خود را در قالب هاى متداول و مورد پذیرش و پسند مردم زمان مى ریختند و گرچه اصول تعالیم انبیا یگانه و یك سان بوده است، اما چگونگى بیان و عرض آن در جوامع مختلف، تمایز چشم گیرى داشته است.

این اصل در دستور كار انبیا قرار داشته است:
إنّا أمرنا معاشر الأنبیاء أن نكلّم النّاس بقدرِ عُقُولهم 14؛ ما- گروه پیامبران- مأموریم طبق فراخور اندیشه مردم سخن بگوییم.
بنابراین مسائل اسلامى را باید بدان گونه عرضه كرد كه همگان آن را درك كنند و زبانى ساده و استوار و آمیخته با زیبایى هاى هنرى و ادبى برگزید تا در تأثیر بیشتر و فورى تر آن موفقیت هایى چشم گیر به دست آورد.

بنا بر این اصل و به پیروى از قرآن و حدیث، علماى ما كتاب هایى فشرده و ساده و به زبان عموم مى نوشتند كه در عین استوارى و منطقى بودن و برخوردارى از شكل و فرم و شیوه درست، ساده و فشرده بوده است. آنان نیك دریافته بودند كه همواره كیفیت عرضه و چگونگى زبان و گفتار و نوشتار است كه مى تواند مطلب را در جامعه بگستراند؛ اصلى كه هم اكنون متأسفانه فراموش شده است!

در این راه و براى تحقق راستین این روش، دو اصل نقش ضرورى و اصولى دارد:
نخست اطلاع و آگاهى كامل از موضوع مورد نظر، دیگر شناخت اصول نویسندگى و معیارهاى ادبى و هنرى ساده نویسى.
اگر هر یك از این دو اصل را نداشته باشند بى تردید عرضه كتاب هاى مفید براى همه را ندارند، و اگر به چنین مهمى دست بزنند، موفق نخواهند بود.
بنابراین تهیه رساله هایى كوچك در مسائل بزرگ معارف ارزشمند بشرى كارى بزرگ، فنى و دشوار است و آن كس كه علم را «براى همه» مى نگارد، از آن كس كه علم را براى «متخصصان» مى نگارد، كارى بزرگ تر و فنى تر انجام مى دهد. پس، از این كه گفتیم ساده نویسى، انگاشته نشود كه هركس را توان این هست كه با مایه اندك علمى و هنرى در كار نویسندگى، رساله هایى را عرضه كند، بلكه این كار از نگارش هاى علمى و فنى، دشوارتر و توانگیرتر است و چنان كه یاد شد، دست یازیدن به چنین كارى دو تخصص مى خواهد.
در رابطه با نشر فرهنگ دین و به ویژه اسلام، چنین كتاب هایى ضرورتى حیاتى دارد و چون مردم جامعه ما را فرصت آن نیست كه سال هاى سال در راه شناسایى اسلام وقت بگذرانند، باید چنین رساله هایى نوشته شود تا به مقدار لازم با مسائل اسلام آشنا شوند و عظمت و ژرفایى و گستردگى مسائل اسلامى مانع درك عموم نگردد:
آب دریا را اگر نتوان كشید هم به قدر تشنگى باید چشید

بنابراین، پژوهش گرانى كه در مسائل گوناگون اسلام تخصص و مهارتى دارند، در فنون ادبى، هنرى و شكل ها و فرم هاى عرضه مطالب نیز باید تخصص و تجربه داشته باشند، تا مطالبشان بدون زبان نباشد! و بتوانند فرهنگ اسلام را به ذهنیت نسل جدید، نزدیك كنند.
براى انجام چنین مهمى كتاب حاضر عرضه مى گردد.

مرحوم علامه طباطبائى با اطلاعات فراوان و عمیقى كه از مسائل اسلامى به طور مجموعى و در رابطه با یكدیگر داشتند و هم چنین تجربه اى كه در عرضه كتاب هاى نسبتاً ساده و عمومى كسب كردند، هدفشان انجام چنین رسالتى بوده است. این كتاب و كتاب هاى اندك دیگرى كه در این زمینه داریم، مى تواند همگان را سودمند افتد.

والسلام
مركز انتشارات
دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم

*** 

در اینجا باید یادآور شد كه آنچه را ما اینك در ضمن مجموعه آثار علامه طباطبائى، به علاقه مندان آثار استاد تقدیم مى داریم، داراى اضافات و اصلاحاتى است كه براى آخرین بار زیرنظر خود استاد انجام گرفت و مطالب پس از ویرایشِ لازم، فصل بندى و تنظیم به نظر مبارك استاد علامه رحمه الله رسید و مورد موافقت ایشان قرار گرفت.
علاوه بر چهار رساله اصلى- تعالیم اسلام- رساله دیگرى از تألیفات استاد علامه كه تحت عنوان «اسلام و اجتماع » در دى ماه 1342 منتشر شده بود، در پایان این مجموعه و براى تكمیل مباحث آن، و طبق پیشنهاد و صلاحدید خود استاد، آورده مى شود كه همه چاپ هاى بیست گانه قبلى- و توسط ناشران مختلف- فاقد آن است.
امیدوارم كه این مجموعه كامل ارزشمند، براى شناخت عقاید و احكام اسلامى، در بین نسل جوان معاصر هم- مانند نسل جوان پیشین- نقش خاص خود را ایفا كند.

بمنّه و توفیقه.
سید هادى خسروشاهى
پانزده خرداد، 1387، قم .