روابط اجتماعی در اسلام به ضمیمه چند رساله دیگر

درباره این كتاب
 در سال 1377 هـ. ق، یعنى بیش از پنجاه سال پیش كه در مسجد مدرسه حجتیه قم، در حوزه درس تفسیرى استاد علامه سید محمد حسین طباطبائى حضور مى یافتم، گاهى در كنار برادر عزیز و ارجمند، حجةالاسلام و المسلمین حضرت آقاى شیخ محمد جواد حجتى كرمانى مى نشستم كه اخوت و رفاقت ما نیز از همان زمان ها- نیم قرن پیش- آغاز و به یارى حق، چون الهى و معنوى بود، هم چنان ادامه و استمرار یافته است.

اغلب شاگردان درس تفسیر استاد، از جمله حضرت آقاى حجتى كرمانى- و خود حقیر- بحث هاى ایشان را «تقریر» مى كردیم كه هم «تمرین عملى» تألیف و نویسندگى بود و هم «قید علم» بود كه به موقع لزوم، به آن مراجعه شود.

تقریرات متفرقه من از درس تفسیر استاد علامه، مانند بخشى از مباحث فقه و اصول اساتید معظم دیگر، هم چنان به طور مخطوط در كتاب خانه حقیر محفوظ است و تقریرات تفسیرى جناب حجتى نیز در مجموعه اى مخطوط و 800 صفحه اى، تحت عنوان: اشعّة القرآن در مكتبه ایشان محفوظ است.
وقتى قرار شد مجموعه آثار علامه طباطبائى، تنظیم و تنقیح و چاپ شود، براى كسب «اجازه» نشر رساله: «روابط اجتماعى در اسلام»- ترجمه ایشان- به منزلشان رفتم و در آن دیدار، معلوم شد كه مجموعه مخطوط تقریرات تفسیرى علامه از حوادث دهر، در امان مانده است. ایشان یادآور شد كه حقیر در همان زمان تنظیم «اشعة القرآن»، حاشیه اى نیز بر یكى از مباحث آن نوشته ام و علامه طباطبائى هم در مورد دیگرى، با خط خود پاسخ سؤال یا اشكال آقاى حجتى را داده اند، این بحث خاص، در مورد جبر و تفویض از دیدگاه قرآن، حدیث و فلسفه بود و من پیشنهاد كردم كه آقاى حجتى اجازه دهند كه این بحث را ضمیمه روابط اجتماعى در اسلام منتشر سازیم، و دو سه بحث دیگرى را هم كه باز ایشان ترجمه نموده و من در مجله «مجموعه حكمت» چاپ قم- در دوره سردبیرى آن- منتشر ساخته ام، بر آن اضافه كنیم تا استفاده از آنها عام گردد، به ویژه كه تقریرات اصلى- با عنوان «اشعة القرآن» هنوز چاپ نشده است.
پیشنهاد این جانب به لطف ایشان، مورد پذیرش واقع شد و من، تنها نسخه تقریرات 800 صفحه اى را با خود بردم و از باب احتیاط! و براى محفوظ ماندن تنها نسخه كتاب، خود رساله «جبر و تفویض» را كپى گرفتم كه ضمیمه این رساله شود.

طبق معمول، ایشان، خواستار «ویرایش» و «تطبیق» با بحث جبر و تفویض منتشر شده در «المیزان» شدند ... و این امر، كه بسیار به جا و حق ایشان بود، در شش نوبت! انجام گرفت و در نوبت هفتم! دیگر رساله را به ایشان مرجوع نكردم و چون براى پى گیرى امر به شهادت خود آقاى حجتى حقیر بیش از یكصد بار- بدون مبالغه و با حذف ارقام تماس هاى تلفنى ناموفق!- در منزل، دفتر مطالعات، مؤسسه اطلاعات، حضوراً و بعد: شفاهاً و كتباً و از طریق «نمابر» پى گیر موضوع بوده ام و ترسیدم كه ویرایش هفتم! باعث تأخیر یك ساله دیگر گردد.
با این باور كه اصولًا دقت و تعمق در خلق یك اثر، امرى بسیار نیك و ارزنده و قابل تقدیر است، ولى اگر این دقت باعث تأخیر غیر متعارف امر شود، بى تردید باید از آن خود دارى ورزید! و گرنه تغییرات سلیقه اى با توجه به نقص بشر، تكرار خواهد شد!

من در این رابطه، خدمت برادرم آقاى حجتى در «یادداشت نمابرى» نوشتم: عماد الدین اصفهانى متوفاى 597 ه مى گوید: «انسان، امروز نامه- یا كتابى- مى نویسد و فرداى همان روز مى گوید: اگر این جمله تغییر یابد بهتر خواهد بود و اگر چیزى چنین افزوده شود جلوه بیشترى خواهد داشت و اگر این را مقدم بداریم، بسیار به جا خواهد بود و اگر آن یكى را حذف كنیم زیباتر خواهد گشت و این، از بزرگ ترین عبرت هاست و دلیل چیرگى نقص بر همه افراد بشر است».1

به هر حال این بود كه «روابط اجتماعى در اسلام» را همراه «جبر و تفویض» و سه بحث مفید دیگر به دست چاپ سپردیم و امیدواریم كه نواقص احتمالى را به حساب ما بگذارید، به امید آن كه ایشان در صورت لزوم، اصلاحات احتمالى را براى چاپ بعدى منظور دارند و یا آن كه با توجه به این نكته كه وجود ناقص بهتر از عدم است، علاوه بر این رساله، بقیه بحث هاى «اشعة القرآن» را هم، با مرورى اجمالى و ویرایشى كوتاه، به دست چاپ بسپارند.

گفتنى است كه بحث جبر و تفویض، به شهادت پاورقى خود علامه طباطبائى، مورد مطالعه و مداقه ایشان قرار گرفته و اكنون براى نخستین بار چاپ مى شود كه در واقع گامى مثبت در راستاى نشر فرهنگ و معارف قرآنى است.
براى «مستند» سازى بیشتر، این كارها را انجام داده ایم: 1. تصویر دست خطِّ علامه كه به عنوان تقریظ، بر «اشعة القرآن» نوشته اند، 2. آوردنِ كپى اصل صفحه اى را كه حقیر در سر درس استاد بر آن «حاشیه» زده ام، 3. صفحه آخر رساله را هم كه شامل دست خط علامه فقید، در توضیح اشكال جناب حجتى است، عیناً آورده ایم تا ارزش و اهمیت این رساله نیز روشن تر گردد.
نمایش تصویر

هو
[1] جناب آقاى حجتى

این، بار دوم است كه موفق به مطالعه قسمتى از كتاب اشعة القرآن شدم. لو لا این كه اطناب در مدح و تمجید هرچیزى عادتا موضوع را كوچك تر نشان داده و گاهى نیز به مطلب جنبه شاعرانه مى دهد. حسن انتخاب و تألیف و شیوایى لفظ در مسائل، بیان و سهولت نظم و توانایى قلم، این كتاب را تا اندازه اى كه مى توانستم مى ستودم، گذشته از این در حقیقت معرف هر اثرى خود وى بوده و در هر حال جلوه وجودى اش ارزش حقیقى او را بى این كه نیازى به آرایش و پیرایش داشته باشد به ثبوت خواهد رسانید.
«حاجت مشاطه نیست حسن خداداد را»
از خداى توانا- عزّه اسمه- مسئلت دارم كه نفس شریف جناب عالى را كه چندى است با نیتى پاك و تلاشى خستگى ناپذیر، مانند پروانه گرد این نور تابناك آسمانى (قرآن كریم) دور مى زند، هر لحظه نیروى تازه ترى بخشیده و به حقایقى رهبرى فرماید كه سال ها و قرن هاست قافله افكار اهل بحث را از مسیر خود به دور انداخته و به پیمودن بى راه هاى تنگ و تاریك پرداخته اند.
هرگز نباید تردید كرد كه تا با خدا باشیم خدا با ماست و دست او بالاتر از همه دست هاست. ان تنصروا الله ینصركم و یثبت اقدامكم.

و السلام علیكم و رحمة الله و بركاته
محمد حسین طباطبائى
نمایش تصویر

 [2]بنابراین خداوند هرگونه تصرفى را كه بخواهد حق دارد انجام دهد، بدون آن كه سزاوار ملامت باشد، چون كسى مستحق نكوهش است كه تصرفى انجام دهد كه مالك آن نباشد.2

نمایش تصویر

 [3] پرسش از استاد: «... این جا كلام استاد بزرگ پایان مى یابد، ولى بالاخره، به نظر مى رسد كه هنوز جاى این سؤال است كه با در نظر داشتن عدم امكان تخلف اراده الهى و با فرض تعلق اراده الهى به فعل عبد و لو با جمیع شرایط وجودى، بالاخره آیا ممكن است فلان فعل در خارج تحقق پیدا نكند؟ مسلما با این حساب، خیر؛ ولى ممكن است سخن از «نسبت به فاعل» به میدان آید؛ در این صورت باید گفت: نسبت، یك امر «اعتبارى» است و ما در این جا سخن از «واقعیات» مى گفتیم كه: آیا واقعا بالاخره ممكن است فلان معصیت انجام نگیرد؟ و آیا در صورتى كه جواب منفى باشد به محذور دیگران- اما به صورت دیگر- مبتلا نشده ایم؟ (اگر این كلام از مترجم، دلیل بر عدم فهم مطالب استاد نباشد).

فى لیلة 22 جمادى الثانى 1377 ه ق
محمد جواد حجتى كرمانى

پاسخ به خط استاد علامه طباطبائى رحمه الله:

«اثر یك مركب خارجى چنان كه نسبت به مجموع مركب دارد، هم چنین به هر یك از اجزا نیز دارد و هر دو نسبت حقیقى هستند نه اعتبارى، در صورتى كه نسبت فعل به انسان كه جزء علت تامه است امكانى بوده باشد، حقیقى نیز هست، دیگر در ثبوت اختیار نباید تردید داشت».

***

 در مورد داستان ترجمه و نشر رساله «روابط اجتماعى در اسلام» كه با توجه به نیاز زمان و پیشنهاد این جانب در نیم قرن پیش، توسط برادر عزیزم آقاى حجتى كرمانى انجام شده است، اشاره به این نكته ضرورى است كه پس از پایان ترجمه این رساله، ایشان به زندان ده ساله! نظام طاغوتى رفت و این جانب كه در مؤسسه انتشارات بعثت- با همكارى سخنور نامى مرحوم فخرالدین حجازى - تأسیس كرده بودیم و تقریبا مسئول اصلى بخش علمى و انتخاب كتاب ها براى چاپ بودم، آن را به دست چاپ سپردم و البته برادر ایشان، مرحوم على حجتى كرمانى نیز، پى گیر امر بود و در تسریع كار ویرایشى آن اهتمام ورزید و در واقع با همكارى ایشان كتاب منتشر گردید و مورد استقبال نسل جوان و دانشجویان مسلمان قرار گرفت.
رساله روابط اجتماعى از آن تاریخ به بعد، بارها و بارها توسط ناشرین مختلف و متعددى تجدید چاپ شده كه اغلب حق اخلاقى مراعات نظر مترجم محترم را مراعات نكرده و موجب رنجش خاطر ایشان شده اند كه در این باره در مقدمه كوتاه خود، اشارتى دارند.

به هر صورت خوشحالم كه این اثر پر ارزش علامه طباطبائى نیز به ضمیمه چند رساله دیگر، در ضمن مجموعه آثار علامه طباطبائى پس از بازبینى كامل، چاپ و در اختیار عموم علاقه مندان قرار مى گیرد.

مرحوم علامه طباطبائى، درباره رساله روابط اجتماعى در اسلام در تقریظ واره اى، چنین نوشته اند:
بسمه تعالى
كتاب شریف روابط اجتماعى در اسلام كه دانشمند ارجمند جناب آقاى محمد جواد حجتى كرمانى- دامت تأییداته- در تقریر بخشى از مقاصد اجتماعى آیین مقدس اسلام و به عنوان ترجمه قسمتى از تفسیر المیزان با قلم روان و تواناى خود نگاشته و مطالب آن را با فكر نیرومند و رسا و بیان زیبا و شیواى خود تحریر نموده است، حقا سزاوار هرگونه اعجاب و تحسین و در خور تمجید و تقدیر مى باشد.
امید است كه براى طبقه متفكر و علاقه مندان ذخایر معارف عالیه اسلامى، مورد مطالعه و مایه و مبدأ افكار تازه عمیق تر و دقیق تر گردد .

قم- محمد حسین طباطبائى

***

 بدین ترتیب كتاب روابط اجتماعى در اسلام و رساله هاى: «جبر و تفویض»، «معجزه»، «تقلید و پیروى از خرافات» و: «محكم و متشابه و تأویل در قرآن» كه جملگى از مرحوم استاد علامه طباطبائى، با تقریر و ترجمه و تحریر برادر عزیز حضرت آقاى محمد جواد حجتى كرمانى است. با تنقیح و تنظیم و تبویب جدید، تقدیم علاقه مندان مى گردد.

تهران- 3 شعبان المعظم 1428 ه
15/ 5/ 87
سید هادى خسروشاهى

1. انى رأیت انه لایكتب انسان كتاباً فى یومه الّا قال فى غده لو كان غیّر هذا لكان احسن و لو زید كذا، لكان یستحسن ولو قدم هذا لكان افضل ولو ترك هذا لكان اجمل وهذا من اعظم العبر وهو دلیل على استیلاء النقص على جملة البشر
2 ( 1). این مطلب باید در پاورقى روشن شود كه مقصود استاد بزرگ این نیست كه خداوند وعده هایى را كه داده است، نقض كرده و مثلا كافر را به بهشت و مسلمان را به جهنم مى برد و كسى هم حق اعتراض ندارد، زیرا این مسئله، عقلًا و شرعاً امكان پذیر نیست، پس مقصود مؤلف- چنان كه در بحث تفسیر خود فرمودند- این است كه ما نمى توانیم از خدا سلب قدرت كنیم و بگوییم چون خداوند وعده داده، دیگر چاره و مفرّى ندارد و باید بدون چون و چرا آن را اجرا كند، البته وعده و وعیدى كه خدا داده است حتمى الوقوع بوده و تغییرناپذیر است، پس بحث مى رود بر سر مسئله« اقتدار» و« عدم اقتدار خدا» نه« اعمال آن». توضیح بیشتر را حق است كه عزیز برادر آقاى محمد جواد حجتى- دام عزه- بنویسند.

مسجد حجتیه- قبل از تفسیر آقاى طباطبائى 20/ 8/ 1377 ه. ق

سید هادى خسروشاه