علی سبحانی
حجت الاسلام علی سبحانی در یادداشتی به مناسبت درگذشت حجت الاسلام والمسلمین سیدهادی خسروشاهی آورده است: سخن گفتن درباره عالم فرزانه، نویسنده متعهد، آقای حاج سید هادى خسروشاهى (قدس سره) فرصت بیشترى مى طلبد ولى از آنجا که علاقمندم در این یادواره اى که بعنوان چهلمین روز درگذشت آن فقید سعید، شرکت نموده و عرائضى را تقدیم کنم، تا به گوشه کوچکی از زندگی وی اشاره شود.
ایشان در سال ۱۳۵۷ق، برابر با ۱۳۱۷ش، در تبریز در بیتی که سراسر علم و تقوی است دیده به جهان گشود. وى فرزند مرحوم آیت الله حاج سید مرتضى خسروشاهى(۱۲۹۹ـ ۱۳۷۲ق) که از عالمان درجه یک تبریز بود؛ وی نیز فرزند مرحوم آیت الله حاج سید احمد خسروشاهى که در سفر حج در سال ۱۳۲۷ق. در مدینه منوره درگذشت و در بقیع به خاک سپرده شد. او نیز فرزند مرحوم آیت الله حاج سید محمد خسروشاهى، صاحب تألیفات ارزنده بود.
این عزیز تازه درگذشته ثمره یک شجره طیبه علم و تقوا است. پس از درگذشت والد ایشان در سال ۱۳۳۲ش، در دوران نوجوانى براى تحصیل وارد حوزه علمیه قم شد. در آغاز کار، والد معظم درباره تهیه حجره براى ایشان کارى صورت داد که در مدرسه فیضیه که در کنار بعضى شاگردان ایشان زندگى کنند.
وی نیز تحصیلات خود را روال برنامه حوزه ادامه دادند و از اساتید حوزه بهره مند شدند و از همان دوران جوانى ذوق نویسندگى داشت و در سایه این موهبت الهی با نویسندگان مشهور کشور و خارج مرتبط بود بالأخص روح مبارزه و دشمن ستیزى جزء خمیره او بود، لذا ارتباط با گروه هایى که علیه نظام هاى جائر، جان فشانى مى کردند کاملاً چشمگیر بود و اگر نامه ها و عکس های ایشان گرداوری شود کاملاً میتواند گوشه هائی از زندگی ایشان را منعکس کند.
در سال ۱۳۳۹ کتابی بنام «تفسیر آیات مشکله» در تبریز منتشر شد، در آن کتاب برخى از آیات به صورت غیر صحیح تفسیر شده بود و لذا با همکارى والد دست به تألیف کتاب تفسیر صحیح آیات مشکله زد که در آن زمان اثر بسیار مطلوبى بود، وی در مقدمه این کتاب مینویسد:
«درباره کتاب «تفسیر آیات مشکله»: اخیراً کتابى در تبریز به این نام چاپ و منتشر شده است، ولى قسمت معظم آیاتى که در آن عنوان شده، ابداً از آیات مشکله نیست، و برخى نیز براى تزریق عقائد مخصوصى که نویسنده آن کتاب دارد، عنوان شده است و قسمتى مختصر که جا دارد آن ها را «آیات مشکله» بخوانیم، مورد بررسى صحیح قرار نگرفته است.
شکى نیست که وجود این کتاب در دسترس نسل جدید و دانشجویان موجب انحراف عقیده مى گردد زیرا نتیجه اى که خواننده از این کتاب مى برد این است که:
- نبیا معصوم نبوده اند، گاهى و یا پیوسته خدا را نافرمانى مى کرده اند!
- هیچ گاه خدا مودت خویشاوندان رسول خدا را بر ما لازم نکرده است!
- آیه: ( الیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ ) درباره على(علیه السلام) نازل نشده است!
- خطبه معروف صدّیقه طاهره(علیها السلام) مجعول است و هکذا…!
روى این ملاحظات، برخى از دوستان از حضرت آیه اللّه العظمى سبحانى ـ دام بقائه العالى ـ درخواست نمودند که درباره مطالب این کتاب، مطالبى بنویسند و از این رو لازم دیده شد که پاره اى از این آیات را که لغزش هاى نویسنده آن کتاب در تفسیر آن ها نابخشودنى است، عنوان نموده و به تفسیر صحیح آن، و نقد گفتار وى بپردازند.
به همین دلیل استاد بزرگوار ما نخست در هر موردى، یادداشت هایى را تنظیم نموده و در اختیار این جانب قرار دادند که به بسط و شرح آن ها و اضافه پاورقى ها پرداخته مى شد و سپس در خدمت خود استاد آن مطالب مورد مطالعه و بررسى مجدد قرار مى گرفت و در نهایت و پس از تکمیل به دست چاپ سپرده مى شود؛ و من اللّه التوفیق، سیدهادى خسروشاهى، قم: جمادى الاولى ۱۳۸۱ هجرى قمرى، ۱۰/۸/۱۳۴۰ش».
از سال هاى ۱۳۴۰ش. به بعد فصل جدیدى در زندگانى ایشان آغاز شد که مى تواند براى خود موضوع خاصی را تشکیل دهد.
حضرت خسروشاهى یکى از نوادر روزگار است که ۶۰ سال تمام دست به قلم زد و هیچ گاه از نویسندگى و تحقیق خسته نمى شد. او عالمی درد آشنا و آگاه از جرایانات زمانه خود بود، درک عمیق و صحیحی از مسائل پیرامونی داشت و این خود یکى از ویژگى هاى برجسته ایشان است که در این مدت مدید، موفق شد تا حدودی اندیشه های خودش را منتشر کند و به بسیارى از کجى ها پاسخ گفته و روشن گری کند. او در دهه ۳۰ و ۴۰ با نبود امکانات ارتباطی امروز، توانست در آثار خود بسیاری از نگرانی های خود در موضوعاتی همچون استعمار، خرافات، خشونت علیه مسلمانان، تبعیض های نژادی در دور ترین نقاط عالم از استرالیا و ویتنام و از رودزیا (در افریقا) گرفته تا امریکا را در مجلات آن روز مانند، مجموعه حکمت (از سال ۱۳۳۸- ۱۳۳۹ ش.) و نشریه درسهائی از مکتب اسلام ( از سال ۱۳۴۰ به بعد) منتشر کند و این حاکی از توجه و اشراف او به مسائل روز بوده است؛
مقالات ایشان در مجله مکتب اسلام که جزء هیأت تحریریه نیز بودند، حدود ۱۳۰ مقاله مى رسد. (نمایه نویسندگان مقالات مجله درسهائی از مکتب اسلام ص ۳۲۰ – ۳۳۱)
برای روشن شدن دغدغه های این استاد به برخی مقالات ایشان که در مجله مکتب اسلام در دهه ۴۰ ش. منتشر شده است را متذکر میشوم:
سلفی گری و اخوان المسلمین / نبر خونین در الجزایر/ شکست انقلاب و جریانات بعد از آن/ عراق جدید! مبازه با کمونیسم/ مشکل سیاهان/ نهضت اسلام در میان شیعیان آمریکا/ اسلام بهترین پناهگاه سیاهان آمریکا/ نقدی کوتاه بر فلسفه پراگماتیسم/ تقریب بین المذاهب/ جهاد آزادی بخش مردم مسلمان کشمیر/ اطلاعاتی در مورد مسلمانان ویتنام/ داستان غم انگیز رودزیا ( حکومت یاغی بان اسمیت و پایمال ساختن حقوق ۴ میلیون سیاه بخاطر منافع ۲۲۰ هزار سفید)/ سید قطب/ مسجد بلال در آخن ( ایشان در تشریح فعالیت انجمن اسلامی دانشجویان در پایان گفتارش می نویسد: «مردم مسلمان ایران از این دانشجویان، سربازانِ گمنامِ راه خدا، بسی سپاسگزارند که مظاهر فریبنده غرب، آنان را از یادِ خدا و انجام وظیفه ای که در قبال رسالت جهانی اسلام دارند، باز نداشته است»
الزام به اصول وعدم رنگ پذیرى از برخى از محیط ها، از ویژگى هاى ایشان است که در تمام آثارش، استقامت و روح دینى به چشم مى خورد. بر خلاف برخى از افراد که با رسیدن به برخی از مقامات، اندیشه هاى دیگری پیدا مى کنند. وی در مقاله ای تحت عنوان «تؤطئه تغییر خط» در مورد برخی متجددین و تازه از فرنگ برگشتگان میگوید:
برخی از فضلای کشور! خواب تازه ای دیده اند و در مطبوعات تهران زمزمه تغییر خط فارسی را نوساز کرده اند… کسانیکه دم از این موضوع میزنند دلشان برای مردم سوخته؟ یا برای درمان یک بیماری روانی از نوع «عقده حقارت» و «کمبود شخصیت» هوادارن آن میباشند…این یک نوع، بیماری ویژه ای است که جامعه شناسان آنرا غرب زدگی می نامند. (مکتب اسلام بهمن ۱۳۴۴- سال ۷ شماره ۴)
فعالیت هاى خستگى ناپذیر ایشان در نشر آثار آیت الله علاّمه طباطبایى در خور تحسین است، در همان دوران جوانى مذاکرت مرحوم طباطبایى با پرفسور کربن در یکجا گردآورى نمود ولى احتیاج به توضیحات داشت؛ ایشان همراه مرحوم آیت الله احمدى میانجى به این امر مهم قیام کردند و کتاب بسیار ارزشمندى را به جامعه تحویل دادند. نام این اثر رسالت تشیع در دنیای امروز (گفتگویی دیگر با هانری کربن) که در بوستان کتاب چاپ شده است.
شیفتگى ایشان به انقلاب و جان فشانى در راه آن وتحمل تبعید از ویژگى هاى ایشان است که خود مى تواند موضوعى براى نگارش باشد، در سال ۱۳۵۶ ش. در انارک یزد همراه با مرحوم آیت‌الله پسندیده و آیت‌الله مکارم شیرازى بود. وی در عین حالى که شیفته حضرت امام (قدس سره) بود، امّا آنچنان نبود که نسبت به دیگران بى مهر باشد و حرمت همه را رعایت میکرد.
فعالیت هاى ایشان در تقریب بین مذاهب بسیار چشمگیر است، از باب نمونه کتاب «طبقات الفقهاء» که نگارش جمعى از محققین در مؤسسه امام صادق (علیه السلام) زیر نظر آیت الله والد است، ایشان قبول زحمت نمود، کتاب را همراه خود به مصر برد و آن را تقدیم شیخ ازهر (محمد سید طنطاوی) کرد. پس از بررسى این کتاب شیخ ازهر نامه تقدیرآمیزى براى آیت الله والد نوشتنه و از نگارش این کتاب که به همه مذاهب با یک چشم نگریسته شده است، اظهار خوشبختى نمودند و متن نامه ایشان در جلد ۱۴ ص ۶ از مجلدات طبقات الفقهاء چاپ شده است.
یکى از آثار ماندگار ایشان تأسیس کتابخانه مرکز بررسی های اسلامی است از در نقطه پردیسان قم که از هر نظر لازم بود و براى این که این مرکز رشد کند، تمام کتاب هاى خود را که در ظرف شصت سال گردآورده بوده به کتابخانه اهداء کرد و این خود اسوه و الگو شد که دیگران او را در این قسمت یارى کنند، البته این کتابخانه تنها قرائت خانه نیست بلکه براى محققان ونویسندگان برنامه اى دارد که در نشریه کتابخانه تفصیل آن گزارش شده است. این کتابخانه توسط والد در سال ۱۳۹۴ش. همزمان با عید سعید غدیر افتتاح گردید.
در پایان متن پیام والد را که بمناسبت ارتحال این عالم فرزانه صادر گردیده را ضمیمه نوشتار میکنم.
بسم الله الرحمن الرحمن الرحیم
انا لله و انا الیه راجعون
با کمال تأسف و تأثر درگذشت محقق توانا و نویسنده عالی مقام حجه الاسلام و المسلمین آقای حاج سید هادی خسروشاهی – قدس سره – را دریافت نمودم .
فقید سعید فرزند بیتِ علم وفقاهت، مرحوم آیت الله حاج سید مرتضی خسروشاهی – رحمه الله علیه – است. وی از دوران جوانی اهل قلم و مبارزه با کجی ها بوده و جهادِ قلمی او نشان از ایمان و اخلاص واقعی و اثر ماندگار اوست. سالیان متمادی در مجله مکتب اسلام مقالات او زینت بخش نشریه بوده و بعد از انقلاب نیز در مناصب مختلف خدمات ارزشمندی داشته است؛ تأسیس کتابخانه مجهزی در قم، اثر ارزشمند دیگری است که از خود به یادگار گذاشتند.
اینجانب این ضایعه را به علماء اعلام و حوزه های علیمه و بازماندگان ایشان تسلیت عرض مینمایم. عاش سعیدا و مات سعیدا قم – جعفر سبحانی ۹/۱۲/۹۸ش.
با تقدیم احترام
مؤسسه امام صادق (علیه السلام)
علیرضا سبحانی
پیوست:
مجموعه مقالات مرحوم سید هادی خسروشاهی در مجله مکتب اسلام از سالهای ۱۳۴۱
«بمناسب آغاز هشتمین سال نبرد خونین در الجزائر» سال ۳، شماره ۱۱، شماره مسلسل ۳۵، دی ۱۳۴۰،
«کشور عراق: فتاوای علمای بزرگ برای جهاد با دشمن!» سال ۴، شماره ۲، شماره مسلسل ۳۸، فروردین ۱۳۴۱،
«آینده الجزایرـ پیروزی نهایی از آن کیست» سال ۴، شماره ۳، شماره مسلسل ۳۹، اردیبهشت ۱۳۴۱،
«عراق و جنگ جهانی دوم» سال ۴، شماره ۴، شماره مسلسل ۴۰، اردیبهشت ۱۳۴۱،
«نقش اسلام در نهضت الجزائر و خواست مردم ایران» سال ۴، شماره ۵، شماره مسلسل ۴۱، خرداد ۱۳۴۱،
«شکست انقلاب و جریانات و حوادث بعد از آن!(۱۱)» سال ۴، شماره ۶، شماره مسلسل ۴۲، تیر ۱۳۴۱،
«زلزله و عزای ملی» سال ۴، شماره ۹، شماره مسلسل ۴۵، مهر ۱۳۴۱،
«ارتجاع در قرن بیستم!» سال ۴، شماره ۱۰، شماره مسلسل ۴۶، آبان ۱۳۴۱،
«جشن ژانویه نمودار روشنی از غرب زدگی» سال ۵، شماره ۱، شماره مسلسل ۴۹، بهمن ۱۳۴۱،
«عراق جدید! مبارزه بر ضد کمونیسم» سال ۵، شماره ۲، شماره مسلسل ۵۰، فروردین ۱۳۴۲،
«مشکل سیاهان!» سال ۵، شماره ۴، شماره مسلسل ۵۲، دی ۱۳۴۲،
«نهضت اسلام در میان سیاهان آمریکا» سال ۵، شماره ۵، شماره مسلسل ۵۳، بهمن ۱۳۴۲،
«اسلام بهترین پناهگاه سیاهان آمریکا» سال ۵، شماره ۶، شماره مسلسل ۵۴، بهمن ۱۳۴۲،
«نقدی کوتاه و اجمالی به: فلسفه پراگماتیسم» سال ۵، شماره ۷، شماره مسلسل ۵۵، اسفند ۱۳۴۲،
«پراگماتیسم و معنویات» سال ۵، شماره ۹، شماره مسلسل ۵۷، اردیبهشت ۱۳۴۳،
«اسلام و پراگماتیسم» سال ۵، شماره ۱۰، شماره مسلسل ۵۸، تیر ۱۳۴۳،
«مذاکراتی بین «برناردشاو» و «شیخ عبدالعلیم صدیقی» در باره اسلام و قرآن» سال ۵، شماره ۱۱، شماره مسلسل ۵۹، مرداد ۱۳۴۳،
«مذاکراتی بین شیخ عبدالعلیم صدیقی و برنارد شاو در باره اسلام و قرآن» سال ۵، شماره ۱۲، شماره مسلسل ۶۰، شهریور ۱۳۴۳،
«رسالت کتابخانه» سال ۶، شماره ۱، شماره مسلسل ۶۱، آبان ۱۳۴۳،
«جذابیت اسلام» سال ۶، شماره ۲، شماره مسلسل ۶۲، آذر ۱۳۴۳،
«داستان تقریب بین مذاهب اسلامی(۱)» سال ۶، شماره ۳، شماره مسلسل ۶۳، دی ۱۳۴۳،
«داستان تقریب بین مذاهب اسلامی(۲)» سال ۶، شماره ۴، شماره مسلسل ۶۴، دی ۱۳۴۳،
«مبارزه اسلام با: جهل، مرض، فقر» سال ۶، شماره ۵، شماره مسلسل ۶۵، بهمن ۱۳۴۳،
«اطلاعات جالبی در باره تعداد مسلمانان جهان» سال ۶، شماره ۶، شماره مسلسل ۶۶، فروردین ۱۳۴۴،
«اطلاعاتی در باره مسلمانان ویتنام جنوبی» سال ۶، شماره ۸، شماره مسلسل ۶۸، خرداد ۱۳۴۴
«اطلاعاتی در باره مسلمانان ویتنام جنوبی(۲)» سال ۶، شماره ۹، شماره مسلسل ۶۹، تیر ۱۳۴۴،
«نبرد با اسلام!» سال ۶، شماره ۱۰، شماره مسلسل ۷۰، مرداد ۱۳۴۴،
«جهاد آزادی‌بخش مردم مسلمان کشمیر» سال ۶، شماره ۱۲، شماره مسلسل ۷۲، مهر ۱۳۴۴،
«کشمیر سرزمین مجاهدان اسلامی» سال ۷، شماره ۱، شماره مسلسل ۷۳، آبان ۱۳۴۴،
«مسئله کشمیر در سازمان ملل» سال ۷، شماره ۲، شماره مسلسل ۷۴، آذر ۱۳۴۴،
«داستان غم انگیز رودزیا» سال ۷، شماره ۳، شماره مسلسل ۷۵، دی ۱۳۴۴،
«توطئه تغییر خط» سال ۷، شماره ۴، شماره مسلسل ۷۶، بهمن ۱۳۴۴
«انقلابی بزرگ» سال ۷، شماره ۶، شماره مسلسل ۷۸، فروردین ۱۳۴۵،
«قرآن به صد زبان» سال ۷، شماره ۸، شماره مسلسل ۸۰، خرداد ۱۳۴۵،
«مسلمانان استرالیا» سال ۷، شماره ۹، شماره مسلسل ۸۱، تیر ۱۳۴۵،
«یگانگی در شخصیت امام علی» سال ۷، شماره ۱۱، شماره مسلسل ۸۳، شهریور ۱۳۴۵،
«سید قطب را بشناسیم» سال ۷، شماره ۱۲، شماره مسلسل ۸۴، مهر ۱۳۴۵،
«باز هم رودزیا» سال ۸، شماره ۱، شماره مسلسل ۸۵، آذر ۱۳۴۵،
«اسلام در رودزیا» سال ۸، شماره ۲، شماره مسلسل ۸۶، دی ۱۳۴۵،
«مسجد بلال در آخن» سال ۸، شماره ۳، شماره مسلسل ۸۷، دی ۱۳۴۵،
«جامعه انسانی یا نژادی؟» سال ۸، شماره ۴، شماره مسلسل ۸۸، اسفند ۱۳۴۵،
«گوشه‌ای از جلوه اسلام در غرب» سال ۸، شماره ۵، شماره مسلسل ۸۹، فروردین ۱۳۴۶،
«مسلمانان کنگو مسئولیت نسل اندیشمند معاصر» سال ۸، شماره ۷، شماره مسلسل ۹۱، خرداد ۱۳۴۶،
«نقش مسلمانان در نهضت رهایی بخش کنگو» سال ۸، شماره ۸، شماره مسلسل ۹۲، تیر ۱۳۴۶،
«توطئه برای بین‌المللی ساختن بیت‌المقدس» سال ۸، شماره ۹، شماره مسلسل ۹۳، مرداد ۱۳۴۶،
«سرگذشت تاریخی بیت‌المقدس ـ ساکنان اصلی «اورسالم» چه کسانی بودند؟» سال۸، شماره۱۱، شماره مسلسل ۹۵، مهر۱۳۴۶،
«بیت المقدس و فلسطین را آزاد کنید!» سال ۸، شماره ۱۲، شماره مسلسل ۹۶، آبان ۱۳۴۶،
«مسلمانان چاد» سال ۹، شماره ۱، شماره مسلسل ۹۷، آذر ۱۳۴۶،
«مشکلات مسلمانان در نیچریه» سال ۹، شماره ۲، شماره مسلسل ۹۸، دی ۱۳۴۶
«و مسئله‌ای به نام زبان عربی؟!» سال ۹، شماره ۳، شماره مسلسل ۹۹، بهمن ۱۳۴۶،
«اسلام در موزامبیک» سال ۹، شماره ۴، شماره مسلسل ۱۰۰، اسفند ۱۳۴۶،
«جهاد آزادی‌بخش در موزامبیک» سال ۹، شماره ۵، شماره مسلسل ۱۰۱، فروردین ۱۳۴۷،
«بررسی تاریخ کنگو» سال ۹، شماره ۷، شماره مسلسل ۱۰۳، خرداد ۱۳۴۷،
«پیشرفت اسلام در کنگو» سال ۹، شماره ۸، شماره مسلسل ۱۰۴، تیر ۱۳۴۷،
«توطئه بر ضد مسلمانان در نیچریه» سال ۹، شماره ۱۰، شماره مسلسل ۱۰۶، شهریور ۱۳۴۷،
«مسئله گرسنگی در بیافرا! و کشتار وحشیانه مسلمانان» سال ۹، شماره ۱۱، شماره مسلسل ۱۰۷، مهر ۱۳۴۷،
«نبرد مسیحیت با اسلام در نیچریه» سال ۹، شماره ۱۲، شماره مسلسل ۱۰۸، آبان ۱۳۴۷
«اسلام و مردم ترکیه» سال ۱۰، شماره ۱، شماره مسلسل ۱۰۹، دی ۱۳۴۷،
«کوشش‌های اسلامی در ترکیه امروز» سال ۱۰، شماره ۲، شماره مسلسل ۱۱۰، بهمن ۱۳۴۷،
«یادداشت‌های سفر» سال ۱۰، شماره ۳، شماره مسلسل ۱۱۱، اسفند ۱۳۴۷،
«یادداشت‌های سفر» سال ۱۰، شماره ۴، شماره مسلسل ۱۱۲، فروردین ۱۳۴۸،
«یادداشتی از سفر حج» سال ۱۰، شماره ۵، شماره مسلسل ۱۱۳، اردیبهشت ۱۳۴۸،
«دیداری کوتاه از بلغارستان» سال ۱۰، شماره ۶، شماره مسلسل ۱۱۴، خرداد ۱۳۴۸،
«در یوگسلاوی» سال ۱۰، شماره ۷، شماره مسلسل ۱۱۵، تیر ۱۳۴۸،
«جمهوری سودان» سال ۱۰، شماره ۸، شماره مسلسل ۱۱۶، شهریور ۱۳۴۸،
«انحرافات شبه سرمایه‌داری ـ مسلمانان یوگسلاوی» سال ۱۰، شماره ۹، شماره مسلسل ۱۱۷، مهر ۱۳۴۸،
«نگاهی به: اطریش» سال ۱۰، شماره ۱۱، شماره مسلسل ۱۱۹، آذر ۱۳۴۸،
«اسلام و مسلمانان در اطریش» سال ۱۰، شماره ۱۲، شماره مسلسل ۱۲۰، آذر ۱۳۴۸،
«مسلمانان آلمان و مسجد مونیخ» سال ۱۱، شماره ۱، شماره مسلسل ۱۲۱، بهمن ۱۳۴۸،
«جنگ صلیبی در نیچریه» سال ۱۱، شماره ۲، شماره مسلسل ۱۲۲، بهمن ۱۳۴۸،
«سودان مسلمان» سال ۱۱، شماره ۵، شماره مسلسل ۱۲۵، اردیبهشت ۱۳۴۹،
«باز هم درباره سودان مسلمان» سال ۱۱، شماره ۷، شماره مسلسل ۱۲۷، تیر ۱۳۴۹،
«نظریه آیت‌الله حکیم در باره فلسطین و کمک به نهضت مقاومت فلسطین» سال۱۱، شماره۸، شماره مسلسل ۱۲۸، مرداد۱۳۴۹،
«اسلام در بروندی» سال ۱۱، شماره ۹، شماره مسلسل ۱۲۹، شهریور ۱۳۴۹،
«جهاد رهایی بخش در چاد» سال ۱۱، شماره ۱۱، شماره مسلسل ۱۳۱، آبان ۱۳۴۹،
«اتحادیه جهانی دانشجویان مسلمان» سال ۱۱، شماره ۱۲، شماره مسلسل ۱۳۲، آذر ۱۳۴۹،
«گامبیا سرزمینی در داخل سنگال» سال ۱۲، شماره ۲، شماره مسلسل ۱۳۴، اسفند ۱۳۴۹،
«وضع مسلمانان در رودزیا» سال ۱۲، شماره ۳، شماره مسلسل ۱۳۵، فروردین ۱۳۵۰
«مسلمانان در رودزیا» سال ۱۲، شماره ۵، شماره مسلسل ۱۳۷، خرداد ۱۳۵۰،
«مسلمانان در رودزیای جنوبی» سال ۱۲، شماره ۷، شماره مسلسل ۱۳۹، مرداد ۱۳۵۰،
«در اندونزی چه می‌گذرد؟» سال ۱۲، شماره ۹، شماره مسلسل ۱۴۱، مهر ۱۳۵۰،
«قتل عام مسلمانان در فیلیپین» سال ۱۲، شماره ۱۱، شماره مسلسل ۱۴۳، آذر ۱۳۵۰،
«مسلمانان فیلیپین در نبردی دائم» سال ۱۲، شماره ۱۲، شماره مسلسل ۱۴۴، دی ۱۳۵۰،
«اسناد تاریخی از سیدجمال الدین» سال ۱۳، شماره ۳، شماره مسلسل ۱۴۷، فروردین ۱۳۵۱،
«اسناد تاریخی تازه‌ای از سیدجمال الدین» سال ۱۳، شماره ۴، شماره مسلسل ۱۴۸، اردیبهشت ۱۳۵۱،
«یک نامه کم نظیر» سال ۱۳، شماره ۵، شماره مسلسل ۱۴۹، خرداد ۱۳۵۱،
«یک نامه کم نظیر و جامع» سال ۱۳، شماره ۶، شماره مسلسل ۱۵۰، تیر ۱۳۵۱،
«مکتوبی خطاب به: جوانان مصر» سال ۱۳، شماره ۷، شماره مسلسل ۱۵۱، مرداد ۱۳۵۱،
«سخنی کوتاه در باره وجدان جهانی» سال ۱۳، شماره ۱۱، شماره مسلسل ۱۵۵، آبان ۱۳۵۱
«پیکار خونین در جنوب فیلیپین» سال ۱۴، شماره ۲، شماره مسلسل ۱۵۸، اسفند ۱۳۵۱،
«عوامل فاجعه در فیلیپین و قتل عام مسلمانان» سال ۱۴، شماره ۳، شماره مسلسل ۱۵۹، فروردین ۱۳۵۲،
«عوامل فاجعه در فیلیپین» سال ۱۴، شماره ۴، شماره مسلسل ۱۶۰، اردیبهشت ۱۳۵۲،
«فاشیسم مدل اسرائیل» سال ۱۴، شماره ۵، شماره مسلسل ۱۶۱، خرداد ۱۳۵۲،
«مسئله فیلیپین و دنیای اسلام» سال ۱۴، شماره ۷، شماره مسلسل ۱۶۳، مرداد ۱۳۵۲،
«پیراهن سیاهان مسلمان در فیلیپین چه می‌خواهند؟» سال ۱۴، شماره ۸، شماره مسلسل ۱۶۴، شهریور ۱۳۵۲
«هفتمین کنفرانس سالانه آشنائی با اندیشه اسلامی» سال ۱۴، شماره ۱۰، شماره مسلسل ۱۶۶، آبان ۱۳۵۲،
«قطعنامه کنفرانس آشنائی با اندیشه اسلامی» سال ۱۴، شماره ۱۱، شماره مسلسل ۱۶۷، آذر ۱۳۵۲،
«گرامی باد جهاد رمضان» سال ۱۴، شماره ۱۲، شماره مسلسل ۱۶۸، آذر ۱۳۵۲،
«عامل پیروزی نهضت مقاومت الجزایر» سال ۱۵، شماره ۱، شماره مسلسل ۱۶۹، دی ۱۳۵۲
«مکه» سال ۱۵، شماره ۳، شماره مسلسل ۱۷۱، اسفند ۱۳۵۲،
«مسأله سیاه و سفید در جهان اسلام» سال ۱۵، شماره ۴، شماره مسلسل ۱۷۲، فروردین ۱۳۵۳،
«نامه‌ای به: مردم آمریکا» سال ۱۵، شماره ۵، شماره مسلسل ۱۷۳، اردیبهشت ۱۳۵۳،
«هشتمین کنفرانس: الفکر الاسلامی در الجزایر» سال ۱۵، شماره ۸، شماره مسلسل ۱۷۶، مرداد ۱۳۵۳،
«بررسی آخرین آمار مسلمانان جهان» سال ۱۵، شماره ۱۲، شماره مسلسل ۱۸۰، آذر ۱۳۵۳،
«مسلمانان حبشه، عفر، اریتره خود را بازمی‌یابند» سال ۱۷، شماره ۱، شماره مسلسل ۱۹۳، دی ۱۳۵۴،
«درباره استقلال کومور و سورینام» سال ۱۷، شماره ۳، شماره مسلسل ۱۹۵، اسفند ۱۳۵۴،
«سخنی درباره نهج‌البلاغه امام علی(ع)» سال ۱۷، شماره ۴، شماره مسلسل ۱۹۶، فروردین ۱۳۵۵،
«سخنی درباره نهج‌البلاغه» سال ۱۷، شماره ۵، شماره مسلسل ۱۹۷، مهر ۱۳۵۵،
«یک پیشنهاد در مورد نهج‌البلاغه» سال ۱۷، شماره ۶، شماره مسلسل ۱۹۸، تیر ۱۳۵۶،
«کدامیک؟» سال ۱۷، شماره ۱۱، شماره مسلسل ۲۰۳، دی ۱۳۵۶،
«کدامیک؟» سال ۱۷، شماره ۱۱، شماره مسلسل ۲۰۳، دی ۱۳۵۶،
«روشنفکران و مارکسیسم» سال ۱۷، شماره ۱۲، شماره مسلسل ۲۰۴، بهمن ۱۳۵۶،
«کدامیک؟ آزادی از دیدگاه سرمایه‌داری و مارکسیسم» سال ۱۸، شماره ۱، شماره مسلسل ۲۰۵، فروردین ۱۳۵۷،
«مارکس و ماتریالیسم تاریخی» سال ۱۸، شماره ۲، شماره مسلسل ۲۰۶، اردیبهشت ۱۳۵۷،
«کدامیک؟ مارکسیسم یا اسلام؟» سال ۱۸، شماره ۳، شماره مسلسل ۲۰۷، خرداد ۱۳۵۷
«کدامیک؟ مادیگرائی نوع جدید» سال ۱۸، شماره ۴، شماره مسلسل ۲۰۸، تیر ۱۳۵۷،
«از خودپرستی تا خداپرستی» سال ۱۸، شماره ۱۰، شماره مسلسل ۲۱۴، دی ۱۳۵۷
«کدامیک علم می‌آموزد» سال ۱۸، شماره ۱۲، شماره مسلسل ۲۱۶، بهمن ۱۳۵۷،
«چه باید کرد؟» سال ۱۹، شماره ۱، شماره مسلسل ۲۱۷، فروردین ۱۳۵۸،
«چه باید کرد؟» سال ۱۹، شماره ۲، شماره مسلسل ۲۱۸، اردیبهشت ۱۳۵۸،
«چه باید کرد؟» سال ۱۹، شماره ۳، شماره مسلسل ۲۱۹، خرداد ۱۳۵۸،
«تشیع و استبداد» سال ۱۹، شماره ۴، شماره مسلسل ۲۲۰، تیر ۱۳۵۸
«جنگ تبشیری علیه اسلام» سال ۴۶، شماره ۸، شماره مسلسل ۵۴۸، آبان ۱۳۸۵،
«اخوان المسلمین و ایران در گذر تاریخ(۱)» سال ۵۳، شماره ۱۱، شماره مسلسل ۶۳۳، بهمن ۱۳۹۲،
«اخوان المسلمین صدمه دیده اما سقوط نکرده است» سال ۵۳، شماره ۶، شماره مسلسل ۶۲۸، شهریور ۱۳۹۲،
«حسنی مبارک یک کشور ورشکسته از خود به یادگار گذاشت» سال ۵۳، شماره ۹، شماره مسلسل ۶۳۱، آذر ۱۳۹۲،
«سلفی‌گری و اخوان در مصر» سال ۵۳، شماره ۱۰، شماره مسلسل ۶۳۲، دی ۱۳۹۲،
«مصر و بازگشت به تجربه ناصری» سال ۵۳، شماره ۷، شماره مسلسل ۶۲۹، مهر ۱۳۹۲،
«آمریکایی‌های معتقد به «کودتای خوب» هستند» سال ۵۳، شماره ۸، شماره مسلسل ۶۳۰، آبان ۱۳۹۲،