شرح و بسط معارف اسلامی را باید از متفکران ژرف‌اندیشی آموخت که نزد همگان به علم و دانش و صفای باطن و تهذیب نفس، شناخته شده‌اند.
بی‌تردید علامه سید محمدحسین طباطبائی(ره)، از عالمان برجسته‌ای است که نزد همگان به این صفات شهره است. ایشان با سخت‌کوشی و تأمل و دقت و از سر اخلاص، به فراگیری علوم همت گماشت و با هوشیاری در مسیر تهذیب نفس و عرفان پای نهاد؛ از همین رو، آثاری که از علامه به‌جا مانده، جاذبه ویژه‌ای دارد و با بهره‌مندی از عقلانیت و معنویت عقل و قلب، مخاطبان را سیراب می‌سازد.
در سالیان قبل، بعضی از آثار علامه طباطبایی، چاپ شده بود؛ اما استاد سید هادی خسروشاهی(ره) از سالیانی دراز و با اجازه شخص آن بزرگوار، همه آنها را ـ غیر از تفسیر المیزان ـ با دقت تنظیم، تصحیح، ویرایش و آماده ساخته و برای چاپ به مؤسسه بوستان کتاب سپردند که به‌تدریج در بیست و یک جلد منتشر گردید و در اواخر عمر پربرکتشان مجموع آنها را در ده مجلد منتشر نمود.
ـ جلد اول
در این مجلد، دو کتاب ارزشمند علامه طباطبایی(ره) یعنی «قرآن در اسلام» و «شیعه در اسلام» منتشر شده است و در بخش سوم نیز، گلچینی از معارف تشیع وجود دارد.
الف) «قرآن در اسلام» حاوی مهمترین نکات و معارف مرتبط با قرآن کریم است. کتاب «قرآن در اسلام» و «شيعه در اسلام» که از آثار کثير‌الانتشار مرحوم علامه طباطبائى(ره) است، براى تأمين نياز يک پروژه علمى- تحقيقاتى شيعه شناسى در غرب، تأليف شده و به‌همت اساتيد محترمى، به زبان هاى مختلف ترجمه و در سراسر جهان منتشر شده است. چگونگى اين پروژه تحقيقاتى را جناب آقاى دکتر سيدحسين نصر که از شاگردان و علاقه مندان خاص علامه طباطبائى(ره) بودند، در مقدمه «شيعه در اسلام» توضيح داده اند. علامه طباطبایی در این کتاب ضمن اشاره به ارزش قرآن در میان مسلمین به بیان دو نکته درباره آن پرداخته است؛ اول آنکه قرآن، متضمن کلیات برنامه زندگی بشری است. دوم آنکه قرآن سند نوبت خاتم‌الانبیاء(ص) است. در بخش دوم به ۲۱ نکته مهم درباره قرآن پرداخته و توضیحاتی درباره هرکدام می‌دهد؛ از جمله: کمال و ابدیت قرآن، استقلال قرآن در دلالت، ظاهر و باطن قرآن، تأویل و ناسخ و منسوخ و روش ائمه(ع) در تفسیر قرآن. تحلیل وحی از دیدگاه قرآن، بخش سوم کتاب را تشکیل می‌دهد. رابطه قرآن با علوم، ترتیب نزول قرآن و انتشار آن میان مردم، به‌اضافه نکاتی درباره ترتیب سور، اسباب نزول، تحریف قرآن و قرائات و خط و اعراب قرآن، مطالبی است که در فصل چهارم و پنجم مطرح شده است. این کتاب یکی از منابع مهم و شناخت روش تفسیری علامه می‌باشد که نکات پراهمیتی در آن مطرح شده است.
ب) «شیعه در اسلام» با مقدمه دکتر سیدحسین نصر، دومین اثر علامه در مجلد اول مجموعه آثار است که به‌منظور معرفی تشیع به جهان غرب تألیف شده است. همان طور که در مقدمه جناب آقاى دکتر نصر هم اشاره شده است، اين کتاب در محافل علمى جهان، موقعيت والا و ويژه اى يافت و ترجمه انگليسى آن نخست در آمريکا و سپس در اروپا به چاپ رسيد و در مقياس وسيعى در سراسر غرب بر علاقه مندان عرضه شد و در دانشگاه ها و مراکز تحقيقى- تاريخى، به‌عنوان يک مأخذ و منبع اصلى و اصيل در شيعه شناسى، مورد استفاده قرار گرفت و در آکادمى هاى شناخت مذاهب نيز، تدريس شد.
مطالبی که علامه در این کتاب به آنها پرداخته است، از این قرار است: کیفیت پیدایش و نشو و نمای شیعه، تفکر در تشیع و راه‌های تفکر از نظر قرآن، راز بقای فلسفه در تشیع، انسان و درک عرفانی، خداشناسی و صفات خدا و پیغمبرشناسی و اوصاف او همچون عصمت و وحی، معادشناسی، مرگ از نظر اسلام، استمرار و توالی آفرینش، امام‌شناسی، فرق امام و نبی، اجمالی از تاریخ دوازده امام، بحثی در ظهور حضرت مهدی(عج) و در خاتمه، پیام معنوی شیعه.
ج) «گلچینی از معارف تشیع»، آخرین رساله موجود در این مجلد است. این کتاب که ابتدا به انگلیسی و توسط ویلیام چیتیک نوشته شده بود، توسط دکتر سیدمحمد ثقفی و نعیمه ثقفی ترجمه گردیده است.
«گلچين ادبى شيعه» يا «گلچينى از معارف شيعه»، سومين و آخرين کتاب، از مجموعه اى است که براى شناخت تشيع و معرفى آن به مردم اروپا و آمريکا پس از دو کتاب: «قرآن در اسلام » و «شيعه در اسلام » توسط استاد بزرگوار، مرحوم علامه سيد محمدحسين طباطبائى تهيّه و تأليف شده است.
اصل طرح و اجراى اين مجموعه، به پيشنهاد دکتر کنيث مورگان و دانشگاه کالگيت آمريکا و به‌وسيله استاد دکتر سيدحسين نصر از شاگردان و علاقه مندان علامه طباطبائى- ساليانى پيش سامان گرفت. دو کتاب نخستين، به زبان فارسى، انگليسى، عربى و ... بارها، در ايران، اروپا، آمريکا و کشورهاى عربى چاپ و منتشر شده اند؛ اما کتاب سوم که در واقع نخست به زبان انگليسى تهيه و تنظيم شده است، تاکنون به زبان فارسى در نيامده و منتشر نشده است.
استاد خسروشاهی درباره کیفیت آماده‌سازی این کتاب می‌نویسد:
«اين کتاب براى نخستين‌بار است که به فارسى ترجمه و در ايران منتشر مى گردد و در واقع براى تکميل آثار علامه، ترجمه و نشر آن يک آرزو بود که به‌يارى حق و با پیگيرى و کوشش زياد، تحقق يافت. وقتى در تهران- به تاريخ 25 خرداد 1387- با ويليام چيتيک ملاقات کردم، از او خواستم که اگر نامه يا دست خطى از علامه طباطبائى دارد، نسخه اى در اختيار ما قرار دهد که اين درخواست نيز، با استقبال نامبرده روبه رو گرديد و فهرست منابع و دست‌خط علامه را که به‌عنوان مقدمه بر اين کتاب نوشته و به دکتر چيتيک فرستاده بودند، از آمريکا توسط پست به من ارسال نمود.»
در این کتاب پس از بحث درباره یگانگی خدا و حکومت و زمامداری، به زندگی معنوی انسان موحد پرداخته و در پایان به شرح مختصر دوازده امام اشاره کرده است. علامه، خود درباره این کتاب می‌نویسد: «این کتاب به‌طور همزمان شامل اشاراتی دقیق و بسیار خوب به روشی است که علوم باقیمانده مهم تنظیم شده و پیرامون توحید سازمان‌دهی می‌شوند و اینکه چگونه فضایل اخلاقی بر اساس آن بنا می‌شوند و در آخر، بیان اینکه چگونه جنبه‌های عملی اسلام از این حقیقت (توحید) مشتق و بر اساس آن بنا نهاده شده‌اند» علامه معتقدند که تمام آموزه‌های اسلام در دو جمله خلاصه می‌شود: «اسلام دینی است که همه چیز را آن‌طور که هستند، می‌بیند» و «اسلام یعنی تسلیم شدن و از او در عقاید و اعمال، اطاعت کردن»
ـ جلد دوم
این مجلد حاوی دو اثر ارزشمند و گران‌قیمت از علامه طباطبایی(ره) است؛ یکی «شیعه» که حاوی مشروح مذاکرات هانری کربن با علامه است و دیگری رسالت تشیع در دنیای امروز.
الف) کتاب حاضر براى نخستين بار در سال 1339 تحت عنوان مکتب تشيع در 380 صفحه چاپ و منتشر گرديد و در سال 1357 براى بار دوم، پس از تجديد نظر کلى و اضافات و اصلاحات، تحت عنوان «شيعه : مجموعه مذاکرات با پروفسور کربن» در 500 صفحه منتشر گرديد.
متن کتاب، مجموعه مذاکرات و مکاتبات مرحوم علامه طباطبائى (ره) با پروفسور هانرى کربن ، در سال 1338 مى باشد که به اضافه پاسخى از استاد بر نقد کتاب و توضيحاتى براى تکميل بحث و بررسى، در اختيار علاقه مندان قرار گرفته است.
آن قسمت از توضيحات کتاب که مربوط به آيات قرآن مجيد و استدلال به آنهاست- مانند توضيح شماره 1 و 2 و 99 تا 120- از خود مرحوم علامه طباطبائى(ره) است و بقيه توضيحات که به‌طور علمى و محققانه اى، پس از مراجعه به مدارک معتبر تنظيم شده است، از مرحوم آيت‌الله على احمدى ميانجى و مرحوم استاد خسروشاهی است که هر کدام به‌طور مستقل، از طرف يکى از دو نفر، تهيه شده است. در ابتدای این کتاب، خود علامه به شرح ماجرای این دیدار و چگونگی این ملاقات اشاره کرده است. برخی مطالبی که علامه در این کتاب به آنها پرداخته است، چنین است: چگونگی پدید آمدن شیعه و مشکلات پیش روی شیعیان تا سقوط مرجعیت اهل‌بیت(ع)، روش شیعه در علوم، بیانات ائمه شیعه(ع) در مسائل فلسفی از جمله وجود حق، صفات، اسماء، قضا و قدر و ارتباط ولایت با نبوت و امامت.
ب) رسالت تشیع در دنیای امروز که برای اولین بار در سال ۱۳۳۹ تحت عنوان «مکتب تشیع» و برای بار دوم در سال ۱۳۵۷ منتشر شد، بخش دوم مذاکرات علامه طباطبایی(ره) با هانری کربن است که در سال ۱۳۴۰ انجام شده است. سرفصل‌های مهم مطالب علامه عبارتند از: بشارت مذهب تشیع برای بشریت، راه‌های ارشاد انسان در اسلام، آثار و نتایج حلول کلیسا، معادشناسی از نظر شیعه، پیدایش سیر معنوی و عرفان و تکمله‌ای با عنوان به سوی حیات معنوی. توضیحات مفصل شارحان بر غنای این اثر افزوده است.
ـ جلد سوم
این مجلد شامل دو کتاب سنن‌النبی(ص) و تعالیم اسلام است. بى ترديد سيره و سنت نبوى، يکى از منابع عمده و اصيل تشريع و قانون گذارى در اسلام است و با در نظر داشتن مسئله «عصمت»، توجه به سيره و سنت رسول اللّه(ص)، به‌مثابه تکيه گاه تشريع قوانين، يک اصل غيرقابل ترديد مى باشد. نکته مهم آنست که براى استفاده تشريعى از سنت هاى پيامبر(ص)، بايد ما به مرحله اى از قطع و يقين رسيده باشيم که اين اقدام يا عملکرد، ناشى از دستور الهى به پيامبر و سپس امت وى باشد؛ اما اگر متوجه شویم که بعضى از رفتارهای پيامبر اکرم(ص) با توجه به اينکه وى نيز بشرى بود مانند ديگران و از سلیقه و ذوق شخصى و فردى ایشان ناشی شده است، نمى توان به اين مفردات سيره پيامبر(ص) صبغه تشريعى و لزوم پيروى داد. براى نمونه بايد اشاره شود که ليسيدن انگشتان دست و يا بشقاب غذا و يا تطهير با سه قطعه سنگ و امثال اين ها، هرگز به‌عنوان دستورالعمل براى زندگى همه انسان ها در همه قرون و اعصار نيست و بى ترديد با توجه به مشکلات زمان و شرايط مکان و عدم وفور امکانات- آب و غذا و ...- در زمان پيامبر اکرم(ص)، در مواردى به اين قبيل امور اقدام شده است؛ ولى پيامبر اکرم(ص) هرگز نفرموده که در همه اين امور مانند من عمل کنيد و هرگز بُعد تشريعى ندارد؛ بلکه روش زندگى خصوصى پيامبر اکرم(ص) را نشان مى دهد.
در مورد احاديث نقل‌شده در اين کتاب، بايد به‌طور کلى اشاره نمود که مرحوم علامه، مانند علامه مجلسى در حلية‌المتقين، اهتمام خاصى به غيرضعيف يا مستند بودن آن ها نداشته؛ بلکه احاديثى را که از محتواى ارزشمندى درباره مسائل زندگى برخوردار بوده اند، نقل کرده است. با توجه به اين نکته، نخست قرار شد، در اين کتاب رواياتى که از لحاظ سند ضعيف هستند، حذف شوند؛ ولى به صلاح دید برخی فضلا، بنا بر این شد که اصالت متن کتاب مرحوم علامه محفوظ بماند.
سنن‌النبی(ص) حاوی ۴۱۰ حدیث در آداب و سنن پیامبر اکرم(ص) است که در سال 1350 قمری و در نجف اشرف تألیف گردیده است. این کتاب در ۲۱ باب تدوین گشته و با ذکر احادیثی به بیان سنت‌های پیامبر(ص) در آداب معاشرت و سفر و مسکن و خوابیدن و تربیت فرزند و مسواک زدن و اعتکاف و غسل و موارد دیگر می‌پردازد. این کتاب که ترجمه اصل مکتوب علامه است(بدون ملحقات آن) توسط محمدهادی فقیهی از شاگردان علامه ترجمه گردیده است.
ب) تعالیم اسلام، عنوان اثر دیگر علامه است که در سال ۱۳۴۲ به درخواست حاج حسین کاغذیان، یکی از تجار و خیّرین تبریزی، برای جبران خلأ برنامه‌های درسی مدرسه علوی تألیف گردیده است.
اين مجموعه، پس از چاپ نخست، يک بار ديگر از سوى دايره انتشارات دارالتبليغ اسلامى قم- که مسئوليت و مديريت آن، در آن دوران به عهده اين‌جانب بود- تجديد شد و باز به‌طور رايگان، در سطح وسيعى از کشور توزيع گرديد. مجموعه رسائل چهارگانه فوق، علاوه بر استفاده در مدرسه علوى ، گويا در مدارس جامعه تعليمات اسلامى هم مورد استفاده بوده است. پس از چاپ و نشر رايگان و گسترده اين مجموعه، به‌شکل رساله هاى مستقل تا آن جا که نگارنده اطلاع دارد، بيش از بيست بار ديگر هم، تحت عناوين مختلف و گوناگون از جمله: «اصول عقايد و دستورات دينى » و «خلاصه تعاليم اسلام »، «آموزش عقايد و دستورهاى دينى »، «آموزش دين » و... از سوى نهادها و مراکز مختلف نشر، چاپ و توزيع شده است. يک بار هم «معاونت فرهنگى و اجتماعى » بنياد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامى در سال 1370 آن را براى تدريس در کلاس هاى معارف اسلامى- پس از درس بندى و در شکلى جديد- در دو مجلد منتشر ساخت. آیت‌الله‌العظمی جوادی آملی پیرامون این کتاب نوشته‌اند: « کتاب حاضر که پيرامون عقايد اسلامى تنظيم يافت، اثر و ثمر شجره طوباى علم و عمل و تأليف عبدصالح، مولاى غيب و شهود، حضرت استاد، علامه حاج سيد محمدحسين طباطبائى(ره) مى باشد که شهرت نزاهتش از يک سو و عظمت علمى اش از سوى ديگر، مايه تبرّک به آثار باقى و قيّم وى خواهد بود و مضامين آن گرچه به‌صورت ساده تقرير شد؛ ولى نيل به عمق آن سهل نيست؛ گرچه درک حصولى آن دشوار نمى باشد.»
علامه در این کتاب درباره هرسه حوزه اعتقادات اخلاق و احکام به‌طور نسبتاً مفصلی به بحث پرداخته‌اند. در این کتاب، مرحوم علامه از مطالب مهمی سخن گفته‌اند از جمله: خدا و صفات او، نبوت و مختصری از سیره و زندگی پیامبر اسلام(ص)، بحث امامت و مختصری از سیره ائمه اطهار(ع)، وظایف اخلاقی انسان در برابر خدا، خود، دیگران و جامعه. در بخش احکام نیز به اهم مباحث فقهی همچون عبادات، معاملات و مباحث ارث، ازدواج، جهاد و برده‌داری پرداختند.
ـ جلد چهارم
این مجلد حاوی ترجمه سه‌ساله علامه به‌قلم صادق لاریجانی و توضیحات و تعلیقات ایشان بر این سه رساله است و بخش دوم این کتاب مشتمل بر پنج رساله است که توضیح آن خواهد آمد. کتاب «الانسان» علامه، حاوی سه رساله مجزا به نام‌های «الانسان قبل‌الدنیا» و «الانسان فی‌الدنیا» و «الانسان بعدالدنیا» می‌باشد. در رساله اول، علامه به بررسی اطوار عارض بر انسان، قبل از ورود به دنیا پرداخته و پس از اثبات عالم امر و بیان خصائص عالم خلق و امر به اتحاد روح و بدن و بیان سعادت و شقاوت اشاره کرده و با توضیحی پیرامون تعداد ارواح و مراتب آنها بحث را به پایان رسانده و سپس چند نکته دیگر با عنوان خاتمه مرقوم داشتند که در این خاتمه، تحلیلی از آیه ۳۳ سوره بقره و جنس اسماء تعلیمی به آدم ارائه شده است و در ادامه، به عصیان آدم و کیفیت هبوط او اشاره کرده و رساله را با توضیحی پیرامون عرض امانت بر انسان به پایان رساندند.
رساله دوم متکفل بحث پیرامون انسان در دنیاست. علامه ابتدا تحلیلی از معانی حقیقی و اعتباری و منشأ برخی اعتبارات ارائه داده است و سپس با اشاره به هدایت عمومی و لهو و لعب بودن حیات دنیوی، رساله را با کلامی از امام علی(ع) در بی‌اعتباری دنیا به پایان بردند.
رساله سوم که مفصل‌ترین رساله از میان این سه رساله است (۸۵ صفحه ) در شانزده فصل تدوین گشته است. عناوین فصول به این شرح است: موت و اجل، برزخ، نفخ صور، صفات روز قیامت، برانگیخته شدن انسان برای قضاوت قاطعانه، صراط، میزان، نامه اعمال، شهدا در روز رستاخیز، بحث‌هایی پیرامون حساب، جزا، شفاعت، اعراف، بهشت، دوزخ و عمومیت معاد. علامه طباطبایی در این رساله، به نکات ارزشمند و مهمی اشاره کرده و به تحلیل آنها نشسته‌اند؛ از جمله: انعدام نبودن مرگ، تجسم اعمال به‌معنای بعدیت قیامت نسبت به دنیا، احاطه قیامت بر دنیا و برزخ، فرق کتاب و طائر، حقیقت شهادت در روز قیامت، معنای حساب عالم واقع، حقیقت شفاعت، رابطه زمین و بهشت، ارتباط دوزخ و حیات دنیوی، حشر حیوانات و موجودات غیر ذی‌روح. این کتاب با تعلیقات مفصل صادق لاریجانی منتشر شده است.
بخش دوم جلد چهارم این کتاب به‌عنوان «روابط اجتماعی در اسلام» است که در واقع ترجمه‌ای است، از مباحث اجتماعی تفسیر المیزان به‌قلم محمدجواد حجتی کرمانی که در ۱۰۰ صفحه منتشر شده است.
مرحوم استاد خسروشاهی درباره کیفیت تدوین و نشر این کتاب چنین نگاشتند:
«تقريرات متفرقه من از درس تفسير استاد علامه، مانند بخشى از مباحث فقه و اصول اساتيد معظم ديگر، همچنان به‌طور مخطوط در کتابخانه حقير محفوظ است و تقريرات تفسيرى جناب حجتى نيز، در مجموعه اى مخطوط و 800 صفحه اى، تحت عنوان: اشعّة‌القرآن در مکتبه ايشان محفوظ است.
وقتى قرار شد، مجموعه آثار علامه طباطبائى، تنظيم، تنقيح و چاپ شود، براى کسب «اجازه» نشر رساله: «روابط اجتماعى در اسلام»- ترجمه ايشان- به منزلشان رفتم و در آن ديدار، معلوم شد که مجموعه مخطوط تقريرات تفسيرى علامه از حوادث دهر، در امان مانده است. ايشان يادآور شد که حقير در همان زمان تنظيم «اشعة‌القرآن»، حاشيه اى نيز، بر يکى از مباحث آن نوشته ام و علامه طباطبائى هم در مورد ديگرى، با خط خود، پاسخ سؤال يا اشکال آقاى حجتى را داده اند، اين بحث خاص، در مورد جبر و تفويض از ديدگاه قرآن، حديث و فلسفه بود و من پيشنهاد کردم که آقاى حجتى اجازه دهند که اين بحث را ضميمه روابط اجتماعى در اسلام منتشر سازيم و دو سه بحث ديگرى را هم که باز ايشان ترجمه نموده و من در مجله «مجموعه حکمت» چاپ قم- در دوره سردبيرى آن- منتشر ساخته ام، بر آن اضافه کنيم تا استفاده از آنها عام گردد؛ به‌ويژه که تقريرات اصلى با عنوان «اشعة‌القرآن» هنوز چاپ نشده است. پيشنهاد اين جانب به‌لطف ايشان، مورد پذيرش واقع شد و من، تنها نسخه تقريرات 800 صفحه اى را با خود بردم و از باب احتياط و براى محفوظ ماندن تنها نسخه کتاب، خود رساله «جبر و تفويض» را کپى گرفتم که ضميمه اين رساله شود. طبق معمول، ايشان، خواستار «ويرايش» و «تطبيق» با بحث جبر و تفويض منتشرشده در «الميزان» شدند ... و اين امر که بسيار به‌جا و حق ايشان بود، در شش نوبت انجام گرفت و در نوبت هفتم، ديگر رساله را به ايشان مرجوع نکردم و چون براى پیگيرى امر به شهادت خود آقاى حجتى، حقير بيش از يکصد بار- بدون مبالغه و با حذف ارقام تماس هاى تلفنى ناموفق- در منزل، دفتر مطالعات، مؤسسه اطلاعات، حضوراً و بعد: شفاهاً و کتباً و از طريق «نمابر» پیگير موضوع بوده ام و ترسيدم که ويرايش هفتم باعث تأخير يک ساله ديگر گردد. گفتنى است که بحث جبر و تفويض، به شهادت پاورقى خود علامه طباطبائى، مورد مطالعه و مداقه ايشان قرار گرفته و اکنون براى نخستين‌بار چاپ مى شود که در واقع گامى مثبت در راستاى نشر فرهنگ و معارف قرآنى است. براى «مستند»سازى بيشتر، اين کارها را انجام داده ايم: 1. تصوير دست خطِّ علامه که به‌عنوان تقريظ، بر «اشعة‌القرآن» نوشته اند، 2. آوردنِ کپى اصل صفحه اى را که حقير در سر درس استاد بر آن «حاشيه» زده ام، 3. صفحه آخر رساله را هم که شامل دست‌خط علامه فقيد، در توضيح اشکال جناب حجتى است، عيناً آورده ايم تا ارزش و اهميت اين رساله نيز روشن تر گردد.»
از جمله مباحثی که در این جزوه آمده است، معنای آزادی، حد و مرز مملکت اسلامی، اجتماعی بودن اسلام و رابطه حقیقی فرد و جامعه می‌باشد. در ادامه این کتاب، چهار رساله مختصر از علامه نیز درج شده است: جبر و تفویض از نظر قرآن، روایات و فلسفه، معجزه، تقلید و پیروی از خرافات، محکم و متشابه و تأویل در قرآن. هر چهار رساله نیز ترجمه‌ای از مباحث منتشرشده در تفسیر المیزان می‌باشد که به‌قلم محمدجواد حجتی کرمانی انجام شده است.
دفتر حفظ و نشر آثار استاد سیدهادی خسروشاهی(ره)
محسن موسی‌وند
ادامه دارد...