فدائیان اسلام
در مورد فدائیان اسلام و رهبرى آن هم، علیرغم اینكه مهندس سحابى مانند دیگر دوستان و همفكران ملى گراى خود، هوادار دكتر مصدق بود، اما در قضاوت خود، عدل و انصاف را همواره مراعات كرده و حقیقت را آنطور كه به وقوع پیوسته، بیان و ترسیم كرده است. مهندس سحابى برخلاف ملى گرایانى كه حاضر نیستند نقش برجسته آیت الله كاشانى و یا فدائیان اسلام و دیگر اسلام گرایان را در نهضت ملى شدن صنعت نفت بپذیرند، با شفافیت كامل نقش هر دو گروه را بیان مى كند و چنین مى نویسد: «در اواخر سال 1328 كه در انتخابات تهران تقلبات زیادى شده بود، با ترور هژیر توسط مرحوم سید حسین امامى انتخابات به هم خورد و دوباره در سال 29 انتخابات دوره 16 تجدید شد... در انتخابات مجدد دوره 16، فدائیان دخالت مؤثر داشتند و در واقع گارد ضربت و عامل فعال بودن جبهه ملى آن موقع، همین فدائیان بودند. اداره انتخابات و حفاظت از صندوق هاى رأى را نیروى عملى آنان مى گرداند و الا افراد جبهه ملى اهل آن جور كارها نبودند. آنها روشنفكرانى اهل بحث و مباحثه بودند؛ ولى فدائیان اسلام اهل مبارزه و عمل بودند. در سال 1329 كه رزم آرا روى كار آمد، باز هم فدائیان اسلام در مبارزه جبهه ملى علیه او، نقش اساسى داشتند تا اینكه شعار «ملى شدن نفت» مطرح شد، آیت الله كاشانى هم در همان سال از تبعید برگشت و فدائیان اسلام استقبال بسیار شایانى از ایشان به عمل آوردند.
نواب صفوى و دوستانش مشكل اصلى ایران را در وجود شاه مى دیدند و نظرشان مبارزه با دربار بود، ولى جبهه ملى، مرحوم كاشانى، دكتر مصدق و دیگران، رزم آرا را مشكل اساسى مى دانستند. نواب سرانجام تسلیم نظر آنها گردید و قرار شد كه رزم آرا به وسیله فدائیان از میان برداشته شود. پس از ترور او، راه براى بالا آمدن جبهه ملى و ملى شدن نفت باز شد و یك گام به پیش علیه استعمار انگلیس، براى ملت ایران برداشته شد و در این جریان، دربار ناچار به عقب نشینى شد و با ریاكارى در مقابل نیروهاى ملى تسلیم شد... در این موقع بین نواب صفوى و جبهه ملى اختلاف ایجاد شد.
فدائیان معتقد به ادامه مبارزه علیه شاه بودند، ولى جبهه ملى این را مصلحت نمى دانست. دكتر مصدق و مرحوم كاشانى هم این اعتقاد را داشتند، همه اعضاى جبهه ملى جز «نریمان» خواهان مبارزه در چارچوب قانون بودند و اینكه عملاً كارى به كار دربار نداشته باشیم. فدائیان به سمت مبارزه قهرآمیز كشیده شدند. جبهه ملى مى خواست در كادر قانون اساسى علیه استعمار بجنگد و چون علیه استعمار مى جنگید، مى خواست در آن مرحله به نیروهاى داخلى نپردازد. البته بعدها خود مرحوم دكتر مصدق به این مسائل پى برد كه نمى توان با استعمار جنگید و پایگاه هاى داخلى اش را كارى نداشت...».[1]
البته در اینجا باید اشاره كنم كه چند سال قبل، در روزنامه «شرق»، شماره 680، مورخ 2/1/84 از قول مهندس سحابى نقل شده بود كه ایشان در مصاحبه اى گفته اند: «فدائیان اسلام در راه انقلاب زحمت كشیده اند اما اینكه ملى شدن صنعت نفت به ابتكار این ها بود، صحت ندارد.»
در واقع شهید نواب صفوى قبل از آقاى حسین مكى و یا شادروان دكتر حسین فاطمى، در مانیفست فدائیان اسلام یا همان كتب «راهنماى حقایق» كه در سال 1327 تحریر و تنظیم و چاپ شده، رسماً خواستار ملى شدن صنعت نفت شده است. در حالیكه در همان دوران بعضى از رهبران اصلى جبهه ملى بعدى ـ دكتر مصدق ـ ، در مجلس شوراى ملى، آن را «مغایر قوانین بین المللى» نامیده و با آن مخالفت نمودند كه مى توانید به صورت جلسات مجلس مراجعه كنید. (توضیح مشروح اینجانب در این رابطه در شماره 684 روزنامه «شرق» مورخ 6/11/84، صفحه 6 درج و منتشر گردید.)
و البته صداقت و اخوت ما با سحابى، علیرغم این انتقاد منشور، استوار باقى ماند و در دیدارى در نمایشگاه بین المللى كتاب، غرفه نشر صمدیه، بیشتر از سابق اظهار «ارادت» و «محبت» كرد.
به هرحال مهندس سحابى همچنان عدل و انصاف را در برنامه عمل خود داشت. او در خاطرات خود، باز درباره شهید نواب صفوى مى نویسد: «... در قضایاى مربوط به كودتاى 28 مرداد فدائیان اسلام شركت نداشتند. مرحوم نواب، بعد از كودتا از مصر به تهران برگشت. البته در مصاحبه اى در بغداد از سقوط مصدق اظهار خوشحالى كرده بود. من و یكى از دوستان به دیدن او رفتیم و انتقاد كردیم كه میدانى چه كسى به جاى مصدق آمده؟ گفت: آیا مى توانم با یكى از سران نهضت مقاومت ملاقات كنم... نواب، فرد مخلصى بود. به رغم زندان زمان مصدق و بدرفتارى هاى زیاد در زندان و با وجود خدمتى كه در ترور رزم آرا به جبهه ملى كرده بود، وقتى فهمید كودتاچیان كى هستند و نهضت مقاومت هم مذهبى است، خود را در اختیار نهضت قرار داد.»[2] (به خاطرات مهندس سحابى، كتاب: «نیم قرن خاطره و تجربه» مراجعه شود).