ضمن تشکر از جناب استاد آیت پیمان که قبول زحمت کردند تا مصاحبه مختصری در مورد آیت‌الله سیدهادی خسروشاهی داشته باشیم. یکی از علل انتخاب استاد پیمان، ارتباط نزدیک و متمادی (سه دهه) است که با مرحوم خسروشاهی داشتند.
آنچه در ابتدا لازم است بیان کنم عبارت است از تلازم میان پاسداشت میراث فرهنگی و زنده نگه‌داشتن تحولات مثبت تاریخی با شناسایی و معرفی مشاهیر و مفاخر علم و فرهنگ و ادب. هرچه بیشتر بتوانیم این مفاخر را به جامعه بشناسانیم، در حفظ میراث فرهنگی کشور موفق‌تر خواهیم بود. البته این یک وظیفه مهمی است که برعهده متولیان فرهنگ عمومی جامعه و به‌خصوص متولیان فرهنگ دینی است و سنگینی این مسئولیت خطیر هم بر دوش حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌ها و شخصیت‌های فکری فعال و کنشگران این دو نهاد علمی است.
یکی از شخصیت‌های علمی و فرهنگی مؤثر در تمامی مؤلفه‌های فرهنگی، آیت‌الله استاد سید هادی خسروشاهی است که در نیم قرن اخیر، تلاش‌های فراوانی برای تحول و تعالی وضع موجود از خود نشان داد و در کشاکش بین علم و فرهنگ و سیاست و بیدارگری، با تمام وجود و همت خویش مجاهدت کرد و برای نیل به تمامی اهداف متعالی که برای خود برنامه‌ریزی کرده بود، تلاش پیوسته و مستمر داشت. لذا بایستی از این استاد گران‌قدر تجلیل صورت گیرد. حقیقتاً درگذشت جان‌گداز این فاضل اندیشمند و عالم متخلق و دردآشنا و آن هم در شرایطی که در اثر وضعیت کرونایی کشور خیلی مظلومانه ما و دنیای ما را ترک کردند و به سرای باقی شتافتند، برای ما غم و غصه سنگینی را به جا گذاشته است و نتوانستیم در این شرایط، آن‌چنان‌که شایسته و بایسته بوده است از مجاهدات و خدمات و ابعاد شخصیت علمی ایشان تجلیل به عمل بیاوریم. تلاشمان این است که در آینده این نقیصه در بین همه ما جبران بشود و بتوانیم برای نسل‌های آینده، خصیصه‌ها و دستاوردهای علمی و فرهنگی و ویژگی‌های دانشوری و وارستگی و پیشینه انقلابی و همین‌طور روحیه اعتدالی و روشن ضمیری ایشان را تبیین نماییم.
· نحوه آشنایی شما با استاد خسروشاهی چگونه بود؟
آشنایی و رفاقت بنده با این شخصیت اندیشمند، در حدود سه دهه بود و چگونگی آن به دو جهت عمده برمی‌گردد: یکی به‌واسطه فعالیت‌های بین‌المللی که داشتم و دیگری به جهت مسئولیت‌هایی که در اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی قم و وزارت ارشاد داشتم. چراکه بخشی از فعالیت‌های ایشان به انتشار کتاب و نشریات اختصاص داشت و در کنار این فعالیت‌ها، کتابخانه موضوعی و مهمی را در قم تأسیس کرده بودند که ما وظیفه داشتیم تا حد امکان از فعالیت‌های فرهنگی ایشان حمایت کنیم.
· بارها از حضرت‌عالی شنیده‌ایم که در وصف مرحوم خسروشاهی فرموده‌اید که ایشان از جامعیت برخوردار بودند. مرادتان از جامعیت را بفرمایید؟
وقتی می‌خواهیم چنین شخصیتی را معرفی بکنیم باید توجه داشته باشیم که مؤلفه‌های فرهنگ، یک ارتباط معنادار با هم دارند و دائماً در تعامل با یکدیگر هستند؛ یعنی پیکره اجتماع و به تبع آن تمامی رفتارهای انسان‌ها و به تبع آن تأثیرگذاری‌های آن‌ها به تمامی مؤلفه‌های فرهنگ وابسته هست. به این معنا که در سیاست‌گذاری‌های علمی و فرهنگی بایستی به همه بخش‌ها و مؤلفه‌های فرهنگ عمومی جامعه و فرهنگ دینی توجه داشت تا بتواند به‌درستی به حیاتش ادامه دهد. اگر از بخشی از این مؤلفه‌ها و بخش‌ها غفلت شود، آسیب‌های جبران‌ناپذیری بر حیات موزون معنوی و فرهنگی و دینی جامعه وارد خواهد شد. به‌عبارت‌دیگر نمی‌توان در عرصه فرهنگ تک‌بعدی عمل کرد چراکه باعث سرخوردگی و یأس اجتماعی و در پاره‌ای از جوامع از جمله جامعه ما باعث بروز بحران‌ها و معضلات پیش‌بینی نشده‌ای می‌گردد؛ لذا جامعیت اندیشه و تفکر و اندیشه ورزی در عرصه فرهنگ و دین در هر جامعه ضرورت دارد و این جامع‌نگری دینی یک ضرورت برای همه سیاست‌گذاران، متصدیان و کنشگران امور فرهنگی جامعه محسوب می‌شود. استاد خسروشاهی از نادر افرادی بودند که از این جامعیت برخوردار بودند.
به نظر می‌رسد اقتضائات جامعه امروزی با قرون گذشته متفاوت است و نمی‌توان از اندیشمندی که در جامعه حضور ندارد، انتظار داشت که هادی و راهنمای مردم و جامعه باشد. آیا با این دیدگاه بنده موافق هستید؟ و بفرمایید مرحوم خسروشاهی جزو کدام‌یک از این نوع اندیشمندان به حساب می‌آمدند؟
یکی از ویژگی‌های مهم اندیشمندان دینی این است که یک نسبت دو سویه با جامعه دارند یعنی از یک سو مسائل مختلف جامعه را رصد می‌کنند و با آن مواجه هستند و از سوی دیگر با پردازش و تجزیه‌وتحلیل آن مسائل و تبیین مسائل جامعه به ارائه پاسخ می‌پردازند و درواقع به جامعه ارائه طریق می‌کنند و ارائه طریق به این معنا که هم شامل حل یک مسئله در جامعه باشد و هم شامل هشدارها و در واقع انذارها و هم شامل رهنمودهای کاربردی برای دست‌اندرکاران جامعه باشد. در واقع این‌گونه فعالیت‌ها و مجاهدت علمی اندیشمندان است که جامعه را به پیش می‌برد و متحول می‌کند و موجب می‌شود روحی که در کالبد جامعه وجود دارد، تکامل یابد و به اهداف استراتژیک و اهداف راهبردی و سازنده خود در ابعاد مختلف دینی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی دست یابد. در میان اندیشمندان و روشنفکران و عالمان دینی معاصر، استاد مرحوم سید هادی خسروشاهی از جمله کسانی بود که تمامی این اهداف را در مقاطع مختلف زندگی خویش پیگیر بود و به آن‌ها جامعه عمل پوشانید و امروز در واقع به‌عنوان یک الگو و پیشکسوت دینی و نظریه‌پرداز آگاه به مسائل زمان می‌تواند راهنمای نسل جدید باشد.
· ایشان یکی از اندیشمندان پرنویس بودند. قریب به صد و پنجاه از اثر از ایشان منتشر شده است. حضرت‌عالی با توجه به مسئولیت‌هایی که در وزارت فرهنگ و ارشاد داشتید بهتر از ما می‌دانید که املای نانوشته غلط ندارد و وقتی آنچه در ذهن است، بر روی کاغذ می‌آید، ممکن است خطاها یا اغلاطی را داشته باشد که نیازمند اصلاح باشد. شما کدام‌یک از آثار ایشان را ضروری می‌دانید که مورد اصلاح قرار گیرد؟
از سویی حضور مرحوم خسروشاهی در کنگره‌های علمی و دینی بین‌المللی و بیان سخنرانی در آن‌ها و از سویی دیگر آثار گسترده و متنوع قلمی ایشان که بازتاب اندیشه‌های ایشان است بخش مهمی از کارنامه علمی و فرهنگی ایشان است. اما به نظر بنده در تمام این سه دهه از آشنایی و ارتباط بنده با این شخصیت بزرگوار، یک گفتار، یک نوشتار و یا یک کردار ناسنجیده و غیرعلمی از ایشان ندیدم و این کم اتفاق می‌افتد. بالاخره در عرف ما همان‌طوری که شما فرمودید املای نانوشته غلط ندارد و از املای پرنوشته، انتظار می‌رود که اغلاط بیشتری هم داشته باشد اما ایشان با انتشار ده‌ها اثر ارزشمند و مجموعه‌های گسترده چند جلدی خاطرات و همین‌طور نشریات ادواری مهمی که در طول این چند دهه انتشار داده است، بنده ندیدم که در جایی به خطا رفته باشند و ندیدم که سهوی و یا در واقع تأملی در آثار ایشان دیده شود که لازم باشد مورد بازنگری قرار گیرد. این سلامت در آثار ایشان به سلامت نفس و سلامت تفکر و اندیشه ایشان برمی‌گردد. ایشان در اثر ممارست در تحقق اخلاق و صداقت و فروتنی و تواضعی که داشتند توانستند مجموعه‌ای از آثار را فراهم آورند که از خطا و کج‌روی مصون بماند و لذا ما امروز در جامعه علمی نقدی بر گفتار و کردار ایشان نمی‌بینیم.
· چند ویژگی اخلاقی از ایشان بیان کنید که شخصیت ایشان را متمایز از سایر اندیشمندان می‌کرد.
ویژگی‌های اخلاقی زیادی از ایشان در ذهنم هست برای بنده تبلور ویژه‌ای داشت اما این بدان معنا نیست که سایر اندیشمندان عاری از این خصوصیات اخلاقی بودند.
مدارا، رواداری و تحمل اندیشه‌های گوناگون بود که از ایشان یک شخصیت متعادل اخلاقی و دارای سعه صدر ساخته بود.
ویژگی مهم دیگری که مکمل سایر صفات ایشان بود عبارت بود از اینکه تقابل سازنده در برخورد با منتقدان داشت. به این معنا که اگر انتقادها را وارد می‌دانست با صدق و راستی آن‌ها را می‌پذیرفت و اگر انتقادها ناروا بود، با حلم و کرامت و با رعایت اصول اخلاقی پاسخ عالمانه می‌داد. این ویژگی مهمی است که برای اهل علم و دانش واجب است چراکه در نبود چنین فضیلت اخلاقی، فعالیت‌های دینی و فرهنگی ما بی‌تأثیر خواهد بود و چه‌بسا تأثیر معکوس هم داشته باشد.
ویژگی مثبت دیگر این بزرگ‌مرد، تعلق‌خاطر ویژه ایشان به کار تحقیق و اندیشه و تفکر بود که موجب شده بود که برای صاحبان اندیشه، احترام خاصی قائل شوند و در مقابل همه صاحبان اندیشه تواضع و فروتنی داشته باشند. همین صفات اخلاقی فراوان ایشان باعث شده بود تا از استاد خسروشاهی یک انسان‌دوست داشتنی بسازد. هیچ توقعی از دیگران نداشت و بدون آنکه بخل و خساست در ارائه علم و اندوخته‌های خود داشته باشد، به‌راحتی آن‌ها را در طبق اخلاص می‌گذاشت و برای دیگران ارائه می‌کرد. در زمانه ما وجود چنین انسان‌هایی غنیمت است و لازم است به عنوان یک الگو و اسوه به نسل جدید طلاب و دانشجویان و دانش‌پژوهان معارف اسلامی و به تمام محققین و پژوهشگران جوان معرفی شود.
· ایشان تا چه اندازه به وحدت و تقریب مذاهب اسلامی اعتقاد داشتند؟
مرحوم استاد خسروشاهی از پیشتازان فعالیت‌های بین‌المللی و یکی از بهترین مروجین جریان نوین وحدت و تقریب مذاهب اسلامی بودند. این گفته بنده ادعا نیست چراکه ظهور و بروز آن به‌طور محسوسی در آثار و منشورات و نیز در نظریه‌پردازی و ارائه دیدگاه‌های ایشان هویداست. این استاد گران‌مایه در دهه اول پس از انقلاب اسلامی، همراه با تعدادی از شخصیت‌های حوزه هنری، نقش بسیار مؤثر و غیرقابل‌انکاری را در ایجاد و تقویت رویکرد نوین وحدت و تقریب در زمینه مسائل ارتباطات بین‌الملل ایفا کرد.
به عنوان مثال در سال ۱۳۶۱ مرکز فرهنگی اسلامی اروپا را در رم ایتالیا تاسیس نمود. زمانی که به عنوان سفیر ایران در واتیکان فعالیت داشت، دو نشریه انگلیسی زبان به نام‌های اینکوایری و افرین ایونتس تاسیس و منتشر کرد. در مدت ۳ سالی که در قاهره مصر به عنوان رئیس نمایندگی جمهوری‌اسلامی ایران حضور داشت، علاوه بر حضور بر محافل علمی- سیاسی، سخنرانی و مصاحبه تلویزیونی و مطبوعاتی و ده‌ها بار ملاقات با شیخ الازهر و مقامات علمی- سیاسی مصر، بالغ بر پنجاه جلد کتاب و نشریه، درباره ایران، تشیع و اهل بیت علیه‌السّلام با همکاری و مساعدت ایشان در مصر منتشر شد که اقدام مهمی در راستای وحدت و تقریب بین مذاهب اسلامی بود. مهمترین این آثار نهج البلاغه با مقدمه خود و شرح شیخ محمد عبده، اهل البیت علیه‌السّلام فی مصر، صحیفه سجادیه، حقیقه علاقه عبدالناصر بالثوره الاسلامیه فی ایران، عبدالله بن سبا بین الواقع و الخیال، ادعیه اهل البیت علیه‌السّلام، الامام علی بن ابی طالب علیه‌السّلام، الامام الحسین علیه‌السّلام، الامام جعفر الصادق علیه‌السّلام و الطریق الی مذهب آل البیت علیه‌السّلام و عقیدتنا و… است.
از فرصتی که در اختیار ما گذاشتید سپاسگزاریم و امیدواریم بتوانیم به دِین خودمان برای معرفی و شناساندن این اندیشمندان به جامعه عمل کنیم.
مصاحبه گر: حجت الاسلام و المسلمین علیرضا فجری
لینک منبع :
dpajoohan.ir/1400/03/07/%d9%85%d8%b5%d8%a7%d8%ad%d8%a8%d9%87-%d8%a8%d8%a7-%d8%ac%d9%86%d8%a7%d8%a8-%d8%a2%d9%82%d8%a7%db%8c-%d8%af%da%a9%d8%aa%d8%b1-%d8%a2%db%8c%d8%aa-%d9%be%db%8c%d9%85%d8%a7%d9%86-%d8%af%d8%a8%db%8c%d8%b1/