نویسنده: آقای کریم فیضی
ولادت و تحصیلات
یكى از شخصیت‌هاى پرتلاش و فرهیخته خاندان خسروشاهى ، عالم فرزانه و محقق یگانه استاد سید محمّد هادى خسروشاهى معروف به سیّد هادى خسروشاهى است . وى یك ساعت و نیم پس از نیمه شبِ چهارم شعبان 1356 ق، برابر با 1317ش در شهر تبریز، در خاندانى آراسته به دیانت و فقاهت به دنیا آمد و نشو و نماى خود را در محیطى آكنده از علم ، سیاست و دیانت آغاز كرد و در دامن پدر بزرگوارش پرورش یافت .
تحصیلات مقدّماتى را نزد استادانى همچون: علامه میرزا على اكبر نحوى ، میرزا على اكبر یالقوز آغاجى ، آیت‌الله حاج میرزا عبدالكریم ملایى تبریزى، آقا میرزا آقا باغمیشه‌اى و آقا میرزا على اصغر باغمیشه‌اى، در حوزه علمیه تبریز به پایان رسانید و پس از رحلت پدر معظّمش ، در 1332 ش ، در حالى كه پانزده سال بیش نداشت و نخستین تألیف خود را در شرح حال پدر فرزانه‌اش در كارنامه خویش ثبت كرده بود، عازم قم شد.
نوجوانى وى ، با مسائل نهضت ملّى شدن صنعت نفت و مظلومیّت بهت انگیز آیت‌الله سیّد ابوالقاسم كاشانى و شهید نواب صفوى مصادف شده و دورى از مركز مبارزه برایش دشوار بود. از این رو، راه هجرت در پیش گرفت ، تا در عین اشتغال به تحصیل و پى گیرى اهداف تحقیقاتى ، به كانون‌هاى تحوّلات نزدیك‌تر باشد و خود را براى آینده‌اى نه چندان دور آماده سازد و چنین بود كه در تهران، به سرعت به دیدار
آیت‌الله كاشانى و آیت‌الله طالقانى و شهید نواب صفوى رفت و از هواداران سرسخت جمعیت فدائیان اسلام شناخته شد و به موازات آن، به تحصیل در حوزه علمیّه قم پرداخت و باب حادى عشر را نزد آیت‌الله حاج شیخ محمّد تقى ستوده، قوانین را در محضر آیت‌الله حاج میرزا مصطفى اعتمادى، مكاسب را در خدمت آیت‌الله حاج شیخ على مشكینى ، آیت‌الله مكارم شیرازى و آیت‌الله حاج میرزا باقر مرندى، كفایة‌الاصول را از آیت‌الله سلطانى و آیت‌الله حاج میرزا محمّد مجاهدى تبریزى ، منظومه را از آیت‌الله جعفر سبحانى و اسفار را از علّامه سیّد محمّدحسین طباطبایى فراگرفت و در دروس عرفان و اخلاق از محضر مرحوم حاج آقا حسین فاطمى قمى و مرحوم شیخ عباس طهرانى و علامه سید محمدحسین طباطبایى استفاده كرد و در تفسیر از محضر حضرات آیات: حاج میرزا على اصغر باغمیشه‌اى، حاج میرزا على اكبر محدث و حاج شیخ حسین شنب غازانى و علامه طباطبایى، در تبریز و قم، بهره برد و پس از اتمام دوره سطح در درس خارج آیت‌الله حاج آقا حسین بروجردى، امام خمینى (یك دوره اصول)، آیت‌الله شریعتمدارى و علماى بزرگ دیگر حوزه علمیه قم در فقه، تفسیر، اصول، كلام، فلسفه، رجال و... حضور یافت .
ایشان همچنین در سفر به عراق، در نجف اشرف به مدت چند ماه در درس‌هاى آیت‌الله سیّد ابوالقاسم خویى و آیت‌الله سیّد محمود شاهرودى شركت جست و به علت نداشتن مجوز اقامت مجبور به ترك عراق گشت و به ایران مراجعت نمود. استاد سید هادى خسروشاهى در پرتو تلاش و كوشش در راه تحصیل علم و معرفت به دریافت اجازاتى در: امور حسبیّه ، نقل حدیث و اجتهاد از حضرات آیات: امام خمینى ، سیّد ابوالقاسم خویى ، سیّد شهاب‌الدین مرعشى نجفى ، سیّد كاظم شریعتمدارى ، سیّد محمّد هادى میلانى ، شیخ آقا بزرگ تهرانى ، سید محمدصادق روحانى، شیخ مرتضى حائرى ، سیّد احمد زنجانى ، میرزا عبدالجواد عاملى اصفهانى ، میرزا ابوالفضل زاهدى قمى نایل آمد كه در بخش پایانى، دست‌نوشته‌هاى آن بزرگان نقل خواهد شد.
تألیفات
استاد سیّد هادى خسروشاهى ، از محقّقان پر كار در زمینه تألیف و ترجمه و تحقیق به شمار مى‌رود. شمار آثار استاد به دو زبان فارسى و عربى ، با صرف نظر از صدها مقاله چاپ شده در نشریات اسلامى ایران و جهان اسلام ، حدود 150 جلد كتاب متنوّع مى‌شود كه حدود پنجاه جلد آن‌ها، تاكنون چندین بار در داخل و خارج از ایران چاپ و انتشار یافته و بعضى از آن‌ها، بیش از سى بار تجدید چاپ شده است .
علاوه بر این ، استاد در جمع‌آورى ، تبویب ، تنقیح و نشر آثار بزرگان و شخصیت‌ها و اساتیدى چون: سید جمال‌الدین حسینى اسدآبادى ، علامه محمد حسین طباطبایى ، آیت‌الله سید محمود طالقانى، حاج شیخ مهدى سراج انصارى ، سید محمّد محیط طباطبایى، سید ابوالفضل موسوى زنجانى، محمد نخشب، سید غلامرضا سعیدى و... كوشا بوده و از این رهگذر، خدمات ارزنده‌اى در حفظ و نشر دقیق و عمیق فرهنگ و اندیشه‌هاى اصیل اسلامى انجام داده است .
بیشتر كتاب‌ها و آثار استاد خسروشاهى ، در زمینه مسائل اجتماعى ، سیاسى، تاریخى و عمدتآ بر محور نیازهاى جامعه اسلامى است كه در روشنگرى نسل جوان معاصر، بى‌شك تأثیرى به‌سزا و نقشى در خور دقّت و توجّه داشته است و این موضوع براى كسانى كه از سال‌ها پیش در جریان ادبیات و فرهنگ اسلامى قرار داشته‌اند، واضح و تردیدناپذیر است ؛ چه او جوان‌ترین نویسنده و مؤلفى بود كه نام و مقاله‌اش در كنار شخصیت‌هایى چون: شهید مطهرى ، آیت‌الله طالقانى، مهندس بازرگان، صدر بلاغى و دكتر سید جعفر شهیدى قرار داشت و ورد زبان نسلى بود كه قصد داشت با اتكا به آموزه‌هاى بنیادین الهى ، جهادى عظیم به راه اندازد و اسلام را به عرصه سیاست بازگرداند.
حضور مجدّانه در عرصه فرهنگى
حضور استاد سید هادى خسروشاهى در عرصه‌هاى علمى و فرهنگى ، حضورى جدى و فعّال بوده است . او از سال 1332 تاكنون ، با اغلب مطبوعات ممتاز و وزین اسلامى
از جمله: مكتب اسلام ، مكتب تشیع ، معارف جعفرى ، راه حق ، نداى حق ، وظیفه ، مجموعه حكمت ، نور دانش ، آئین اسلام ، مسلمین ، آستان قدس و... همكارى مستمر و تنگاتنگ داشته و مقالاتى روشنگرانه خود را تقدیم علاقه مندان و شیفتگان معارف اسلامى و انسانى كرده است .
پس از پیروزى انقلاب ، بیشترین همكارى قلمى خود را، به روزنامه اطلاعات اختصاص داد و البتّه با جراید دیگر نیز ـ اعم از چپ و راست و میانه! ـ همكارى‌هایى داشته و معتقد است كه «همه جراید، بالاخره خوانندگانى دارند و ما در آن‌ها، بدون وابستگى سازمانى! حرف‌هاى خود را مى‌زنیم...»!
فعالیت در سطح جهانى
استاد با شركت در كنفرانس‌ها و كنگره‌هاى اسلامى در كشورهاى اروپایى و اسلامى از جمله: پاكستان ، مصر، الجزائر، سوریه، عربستان ، تركیه ، لبنان ، انگلیس ، آلمان، اطریش، سوئیس ، ایتالیا، قطر و عراق و... همواره به عنوان نماینده تواناى حوزه علمیّه قم فعال بوده[1] و در مسأله تقریب بین مذاهب اسلامى از فعّالان این حركت
اصلاحى از نیم قرن پیش ـ به شهادت اسناد و نامه‌هاى موجود ـ به شمار مى‌رود.[2]
در همین زمینه ، استاد با اغلب حركت‌هاى اسلامى معاصر و رهبرى آن‌ها در جهان اسلام ارتباط فرهنگى و پیوند نزدیكى داشته‌اند. چیزى كه این امر را بدیهى مى‌كند، اسناد و مدارك بازمانده از ساواك است كه نشان مى‌دهد رژیم پهلوى در كنار شخصیت‌هاى درجه اول نظام و مجاهدان بزرگ ، از نام سیّد هادى خسروشاهى نیز وحشت داشت و به علت پیچیدگى فعالیّت‌ها و رازدارى و عدم تظاهر او، قادر به كنترل فعالیت‌هاى چند جانبه او نبود.[3]
تأسیس مركز بررسى‌هاى اسلامى
استاد سید هادى خسروشاهى به اقتضاى روح تلاشگر و خستگى‌ناپذیر براى گسترش فعّالیت‌هاى علمى ، فرهنگى و سیاسى خود، در جهت روشنگرى نسل جوان ، به سال 1352 ش مركز بررسى‌هاى اسلامى قم را، به مثابه واحدى پر تحرّك از حوزه علمیه قم تأسیس كرد و در سال 1361 مركز فرهنگى اسلامى اروپا را در شهر رم ـ ایتالیا پایه گذاشت كه هر یك از این دو موسسه مهم ، ده‌ها كتاب و نشریه ارزشمند اسلامى را منتشر ساخته است. از جمله نشر قرآن مجید و نهجالبلاغه و ترجمه آن‌ها به زبان‌هاى: انگلیسى ، ایتالیایى ، آلمانى ؛ اقدامى كه در نشر فرهنگ اسلامى در سطح جهانى و بین المللى از ارزشى بالا و والا برخوردار است و سهم مهمى در شناساندن مكتب فكرى و علمى تشیّع به جهان معاصر داشته است .
انتشار چند مجله هفتگى و ماهانه به زبان‌هاى: عربى، انگلیسى، ایتالیایى، از جمله فعالیت‌هاى رسانه‌اى ـ فرهنگى استاد بود. مجلّه هفتگى العالم چاپ لندن، كه به همت ایشان ـ و با همكارى وزارت ارشاد ـ تأسیس گردید، به مدت 15 سال به انتشار خود ادامه داد.
این مشى و روش در مدّت اقامت سه ساله ایشان در مصر ـ قاهره ـ نیز محصولى در حدود پنجاه جلد كتاب درباره تشیّع ، اهل بیت و انقلاب اسلامى داشت كه مجموعه آثار نه جلدى سید جمال‌الدین حسینى اسدآبادى، در 3500 صفحه، منتشر شده توسط مكتبة الشروق ـ قاهره، نمونه‌اى از آثار این تلاش جاودانه فرهنگى است.
همگام با شخصیت‌هاى مبارز و جهانى
ویژگى جالب و ارزشمند استاد سید هادى خسروشاهى ، ارتباط گسترده در ایران با شخصیّت‌هاى برجسته مبارز و مجاهد است كه در طلیعه آن‌ها: امام خمینى، آیت‌الله كاشانى ، نوّاب صفوى ، آیت‌الله طالقانى ، علامهموسى صدر، مهندس بازرگان و ده‌ها شخصیت فرهیخته دیگر قرار دارند، و البته این ارتباطات حتّى مرزهاى ایران را در مى‌نوردد و جهادگران دنیاى عرب و اسلام، چون مصر و الجزائر و فلسطین و لبنان و هند و پاكستان و تركیه و سودان و سوریه و عراق و... و بلاد اروپایى را شامل مى‌شود و شخصیّت‌هایى چون: ملا سعید نورسى،
عمر التلمسانى، مصطفى مشهور، دكتر مصطفى السباعى، شیخ محمد محمود صراف، پروفسور حمیدالله حیدرآبادى، شیخ محمد سید طنطاوى، دكتر فرید نصر واصل، محمد قطب، ابوالاعلى مودودى، نجم‌الدین اربكان، برهان الدین ربانى، احمد بن بلا، روژه گارودى، دكتر كلیم صدیقى، شیخ حسن ترابى، شیخ عباس مدنى، صادق المهدى و ده‌ها شخصیت فرهیخته و معروف دیگر را به كانون فرهنگ درخشان ایران اسلامى پیوند مى‌دهد.
* * *
استاد خسروشاهى در هر جا كه حضور داشته ، از كمترین فرصت‌ها و ناممكن‌ترین موقعیت‌ها، نتیجه‌ها گرفته و با قلمى آتشین ، با ظلم و ستم مبارزه كرده است . براى این امر، اگر هیچ دلیلى در دست نداشتیم ، همانا مقدّمه شورانگیز او بر كتاب «السیاسة‌الحسینیة» علامه بزرگوار كاشف‌الغطاء كافى بود كه سابقه روحیه انقلابى‌گرى وى اثبات شود. استاد در عنفوان جوانى به ترجمه این كتاب اقدام كرده و مقدّمه‌اش را، با سینه‌اى پر از درد، و سرى پر از شور، و قلمى پر از التهاب ، در زادگاهش تبریز نوشته و در سال 1376 ق به دست چاپ سپرده است . وى در بخشى از این مقدمه ، شجاعت و صلابت را به اوج رسانده است .[4]
نوشتن چنین مقدّمه‌اى ، در آن سن و در اوج بدمستى‌هاى ساواك و افسران بى‌قید رژیم پهلوى ، چون تیمسار! مهرداد و سرهنگ سلیمى (تبریز) و مقدّم و فردوست و نصیرى و ثابتى (تهران) بدیعى و مهران (قم) و...، به شجاعت فراوانى نیاز داشت و خطرات سهمگینى را مى‌توانست به دنبال داشته باشد.
... پس از فدائیان اسلام و اعدام رهبران آن ، نخستین اعلامیه‌اى كه در مخالفت با بهایى‌گرى و سلطه اقتصادى ایادى استعمار شصت سال قبل ـ 1377 ه ـ از قم منتشر گردید، امضاى سید هادى خسروشاهى را داشت. نشر این اعلامیه ، با نخستین دستگیرى ایشان به وسیله شهربانى قم همراه بود. متن اصلى اعلامیه چنین بود :
سندى در این زمینه
«1. مستخرجه از پرونده كلاسه 22 ـ 528 طبق گزارش شماره 202/5 ـ 21/3/ 37
شهربانى قم: سید هادى خسروشاهى و چند نفر دیگر اعلامیه هایى مربوط به تحریم مصرف پپسى كولا چاپ و منتشر نموده‌اند كه در اجراى تحقیق معلوم گردیده است سید هادى خسروشاهى، برادر سید ابوالفضل خسروشاهى از روحانیون تبریز مى‌باشد...»
* * *
اسناد ساواك در این‌باره، در كتاب تاریخى حوادث 15 خرداد، تألیف برادر مكرم جناب آقاى جواد منصورى به تفصیل آمده و نشان دهنده نگرانى باند سرمایه‌داران وابسته به حزب بهایى‌گرى و رژیم است.[5]
شكایت شركت «ثابت پاسال» از نشر اعلامیه مربوط به تحریم پپسى كولا و گزارش ساواك در این باره
زندان و تبعید
.. یكى از ابعاد زندگى استاد سید هادى خسروشاهى ، فعالیت‌هاى سیاسى وى مى‌باشد. این فعالیت‌ها، از اوان نوجوانى وى شروع شد و چون محیط تبریز را براى وجود پر شور خود تنگ مى‌دید، راه هجرت در پیش گرفت و قم، عُشّ آل محمد (صلوات الله علیهم)، را براى تحركات خویش انتخاب كرد. فعالیت‌هاى اساسى وى در این زمینه ، با حضور در مجامع حساس سیاسى از سال 1332 آغاز شد و پس از آشنایى نزدیك با آیت‌الله طالقانى و شهید مجاهد نواب صفوى ، صورتى اثرگذار به خود گرفت به‌طورى كه از آن دوران تا زمان پیروزى انقلاب اسلامى ، بارها و بارها در شهرهایى چون قم ، تهران و تبریز دستگیر، زندانى یا تبعید شد و هرگز از آرمان‌هاى عدالت گسترانه خویش دست نكشید. آخرین محل تبعید وى در سال 1357[6] ،
انارك یزد به مدت سه سال بود كه با آغاز انقلاب اسلامى ، همراه مبارزان دیگر آزاد شد و خود را به جبهه مقدّم مبارزه رساند.
از واتیكان تا قاهره
... پس از پیروزى انقلاب اسلامى ، استاد سید هادى خسروشاهى نخست به مدّت دو سال ، به عنوان نماینده امام خمینى 1 در وزارت ارشاد اسلامى خدمت كرد و سپس با حكم رسمى دولت جمهورى اسلامى، مسئولیت سفارت ایران را در واتیكان بر عهده گرفت و به عنوان سفیرى كار آشنا، به مدت پنج سال در ایتالیا ـ بلكه قسمت عمده اروپا ـ به فعالیت پرداخت كه از خدمات این دوره وى ، مى‌توان به تأسیس مركز فرهنگى اسلامى اروپا در رم و تأسیس و نشر ماهنامه‌اى به زبان‌هاى ایتالیایى و انگلیسى و مجله هفتگى عربى العالم در لندن ـ با هزینه وزارت ارشاد ـ اشاره كرد.
استاد در ایتالیا، علاوه بر چاپ ترجمه قرآن مجید و نهجالبلاغه به زبان ایتالیایى و نشر ماهنامه‌اى به نام جهان نو، در مدت پنج سال خدمت مستمر خود، در مجموع بیش از 160 كتاب و نشریّه را به زبان‌هاى: فارسى ، عربى ، ایتالیایى ، انگلیسى و
فرانسه چاپ و در جهان توزیع كرد،[7] كه مقدار اندكى از اسناد، عكس‌ها و نامه‌هاى
مربوط به این خدمات ، در پایان كتاب نگاهى بر زندگى استاد سید هادى خسروشاهى آمده است .[8]
استاد خسروشاهى ، علاوه بر زبان‌هاى تركى و فارسى و عربى ، با زبان‌هاى انگلیسى و ایتالیایى نیز آشنایى دارد. او پس از مراجعت به ایران ، ضمن ادامه اشتغال در وزارت امور خارجه (به عنوان مشاور عالى وزیر) در دانشگاه‌هاى تهران از جمله در دانشكده حقوق دانشگاه تهران و دانشكده روابط بین‌الملل (وابسته به وزارت امور خارجه) به تدریس نیز پرداخته است .
پس از آن ، به عنوان رئیس نمایندگى سیاسى ایران در مصر، چند سال را در قاهره به سر برد و با خدماتى سبب شگفتى مقامات رده بالاى فرهنگى ـ علمى مصرى را فراهم آورد و به حق، سفیرى روحانى نام گرفت . دیدارها و مباحثه‌هاى دامنه‌دار او با علماى مذهبى مصر و مسئولین و شیخ الازهر سبب اعجاب آن‌ها شد، و این ارزش كمى نیست كه مقام بزرگى چون شیخ الازهر به مقام علمى وى اعتراف نموده و در محافل و مجالس رسمى الازهرى، به فضل وى اشاره كرده است .[9]
[1] . محمد شریف رازى ، گنجینه دانشمندان، ج 2، ص 357 و ج 3، ص 309.
[2] . نامه‌هاى علامه قمى به ایشان در پنجاه سال پیش، كه در كتاب «سرگذشت تقریب» اخیرآ توسط مجمعجهانى تقریب بین مذاهب اسلامى در تهران چاپ شده ، گویاى حقیقت سابقه و چگونگى اینمسأله است .
[3] . مجموعه اسناد ساواك درباره استاد، در دو مجلّد به زودى چاپ و منتشر خواهد شد.
[4] . این بحث استاد اخیرآ در كتاب «فلسفه نهضت حسینى» چاپ كلبه شروق ـ قم، نقل شده است.
[5] . براى بررسى تفصیلى موضوع و اهمیت سیاسى آن در آن برهه، به كتاب فوق مراجعه شود.
[6] . تبعید ایشان ، هم‌زمان با تبعید آیت‌الله پسندیده و آیت‌الله مكارم به این منطقه بود.
[7] . بنگرید به: ایران‌شناسى در اروپا و ژاپن، ویراسته رودى متى و نیكى كدى ، ترجمه مرتضى بنىاسدى ، صص 176ـ133 (ایران شناسى در ایتالیا).
[8] . گزارشى از خدمات علمى و سیاسى استاد را در كتابى كه در سال 1380 ش با عنوان واتیكان ، دنیاىاسلام و غرب، منتشر ساخت ، مى‌توان دید. این كتاب ، در اصل در بردارنده مواضع انقلابى جمهورىاسلامى ایران درباره مسائل بین المللى مرتبط با نظام دینى و اخلاقى مسیحیت است كه در تشكیلاتپاپ ژان پل دوّم ـ رهبر كاتولیك‌هاى جهان ـ و پایتختش، واتیكان، خلاصه شده است و نشانى است ازوظیفه‌شناسى ، تكلیف بانى ، هوشیارى ، مرزبانى و اقدامات اساسى و كار ساز و مهم سفیرى كه تماموقت و توانایى خویش را مصروف داشت ، تا با اقتدار در چنین عرصه اثرگذارى ظاهر شود و نقشخطیر خویش را به انجام برساند.كتاب «نگاهى بر زندگى استاد» هم زوایاى ناشناخته بسیارى از فعالیت‌هاى فرهنگى ـ سیاسى ایشان رانشان مى‌دهد.
[9] . رک: مقاله مندرج در مجله علوم سیاسى، چاپ قم ، ش 25، مورّخ بهار 1383.