نویسنده: محمد الوانسار خویی
شاگردان
آیت‌الله سید مرتضى خسروشاهى بعد از مراجعت از نجف اشرف ، در تبریز اقامت نمود و به تدریس معارف الهى و متون دینى پرداخت كه به شرح حال تعدادى از شاگردان تربیت شده در مكتب ایشان اشاره مى‌شود :
1. آیت‌الله سیّد احمد خسروشاهى : شرح حال وى در بخش خاندان ذكر شد.
2. آیت‌الله سیّد جواد خطیبى (1299 ش ـ 1391 ق) : فقیه پرهیزگار آیت‌الله حاج سیّد جواد خطیبى در سال 1299ش در محله خطیب تبریز در خانواده شادروان سیّد ابراهیم متولّد شد. نسب شریفش به حضرت سیّد الشهداء 7 منتهى مى‌شود. در سال 1323ش وارد حوزه علمیّه تبریز شد و در مدرسه طالبیّه سكنى گزید و در محضر فرزانگانى همچون آیت‌الله سیّد مرتضى خسروشاهى به تحصیل پرداخت و بعد از مدتى اقامت در مدرسه طالبیّه ، به قم سفر نمود و نزدیك به ده سال از اساتید آن دیار بهره‌مند گردید و آن گاه براى تكمیل تحصیلات رهسپار عتبات عالیات شد و یك سال در حوزه كهن نجف اشرف به تحصیل پرداخت .
وى سپس به قم بازگشت و هفت سال در آن شهر زیست و در اواخر سال 1342ش به تبریز بازگشت . آیت‌الله خطیبى هم‌زمان با تحصیل ، به تدریس شرح لمعه، رسائل، مكاسب و كفایة‌الاصول در حوزه علمیّه قم مى‌پرداخت كه تعداد
زیادى از طلاب علوم اسلامى در آن شركت مى‌كردند. برنامه تدریس وى بعد از مراجعت به تبریز ادامه پیدا كرد و حوزه درسى‌اش پرورش‌دهنده شاگردان فاضل و دانشمند بود.
آیت‌الله خطیبى دنیایى از صفا، معنویت و خلوص بود. دشمنانش نیز به خصوصیّات و صفات خوب او اعتراف داشتند، چه رسد به دوستانش كه شیفته و مرید اخلاق و رفتار و معنویت او بودند! او در فقه و فقاهت و در عمل به احكام نورانى شریعت محمّدى و از نظر سیر و سلوك و پاى بندى به احكام الهى و تقیّد
به موازین شرعى ، اُسوه و الگوى معاصران بود. در سال 1349ش مبتلا به بیمارى سختى شد و متأسفانه معالجات و تلاش‌هاى پزشكان مؤثر واقع نگردید و
در تاریخ 21/4/1350ش دوستان و علاقه‌مندانش را در سوگ خویش داغدار نمود. پیكر مطهّر ایشان با غم و اندوه فراوان و با تشییع جمع كثیرى از مردم در
قبرستان محله خطیب و در كنار مزار مادرش به خاك سپرده شد. نوشته سنگ مزار وى چنین است :
مرقد شریف عالم ربانى حضرت حجت‌الاسلام و المسلمین آیت‌الله فقید آقاى حاج سیّد جواد خطیبى (اعلى الله مقامه) كه عمر خویش را در تدریس و تربیت محصّلین علوم دینیّه و ترویج آثار مذهب حقّه جعفریّه صرف نموده است ، در شب دوشنبه نوزدهم جمادى الأولى سنه 1391 هجرى درست در پنجاه سالگى داعى حق را لبیك گفتند. جزاه‌الله عن الإسلام و أهله خیرآ.[1]
3. آیت‌الله سیّد عبدالله شبسترى (1334 ـ 1420ق) : آیت‌الله سیّد عبدالله، فرزند ثقة‌الاسلام سیّد اسدالله، فرزند میر بابا در شهرستان شبستر متولد شد. پس از دوران ابتدایى ، در سال 1350ق به تحصیل علوم اسلامى روى آورد و مقدمات و علوم
ادبى را پیش پدرش و حاج میرزا رسول هریسى، و كتاب‌هاى مطول، شرح شمسیه و شرح منظومه را نزد آیت‌الله سیّد مرتضى شبسترى فرا گرفت . در سال 1356ق به حوزه علمیّه تبریز پیوست و در مدرسه طالبیّه مشغول خواندن شرح لمعه پیش علامه شیخ ابراهیم بادكوبه‌اى و آیت‌الله سیّد على مولانا شد و كتاب قوانین الاصول و دیگر متون حوزوى را در نزد حضرات آیات حاج میرزا محمود دوزدوزانى، سیّد مرتضى خسروشاهى، شیخ حسین شنب‌غازانى، حاج میرزا كاظم مجتهد شبسترى و حاج میرزا محمد توتونچى آموخت .
در اواخر سال 1360ق به قم رفت و باقى درس شرح لمعه را نزد آیت‌الله سیّد شهاب‌الدین مرعشى نجفى به پایان رساند و دروس خارج را نزد فقهایى چون حضرات آیات: سیّد محمّد حجّت كوهكمرى، سیّد محمّد تقى خوانسارى، میرزا محمّد فیض قمى، سیّد صدرالدین صدر، شیخ محمّد كبیر قمى، شیخ عباسعلى شاهرودى، شیخ عبدالنبى عراقى، و دروس كلام و حكمت را در محضر آیت‌الله سیّد حسین قاضى طباطبایى تبریزى خواند.
در سال 1366ق جهت معالجه به تهران رفت و در پى درخواست عده‌اى از مؤمنین در مسجد حاج میرزا احمد واقع در خیابان مولوى به وظایف دینى اشتغال ورزید. وى در تهران از تحصیل باز نماند و در درس حضرات آیات شیخ على مدرس تهرانى (خارج كفایة الاصول)، شیخ محمّد تقى آملى، سیّد احمد خوانسارى و سیّد ابوالحسن رفیعى قزوینى (خارج فقه ، اصول و حكمت) شركت كرد و در ضمن به ارشاد و وعظ پرداخت و همراه آیت‌الله سیّد مرتضى شبسترى و افراد خیّر، به تجدید بناى مسجد سپهسالار واقع در خیابان چراغ برق پرداخت .
در سال 1394ق پس از گذشت 28 سال خدمت در تهران، به مشهد مقدس رضوى رفت و پس از استقرار در آن شهر، شروع به تدریس فقه ، اصول ، تفسیر و اقامه جماعت در حرم مطهر (دارالسلام) كرد. و پس از 22 سال اقامت در جوار حضرت ثامن الائمه 7 در اوایل سال 1416ق به حوزه علمیّه قم آمد و فقط به
تدریس تفسیر قرآن و احیاى مراسم مذهبى اشتغال داشت و در این اوقات غالبآ بر اثر كسالت و شدت بیمارى در منزل بسترى بود.
آثار علمى وى عبارت‌اند از: 1. (عربى)؛ 2. الألطاف الالهیّة فى الخطابات القرآنیة (عربى ، قم ، 1416ق)؛ 3. النكاح و الطلاق؛ 4. درایة الحدیث؛ 5. زبدة الأحكام (رساله عملیّه ، عربى ، تهران، 1389ق)؛ 6. سوانح حیات، گزیده‌اى در شرح حال خود و بخشى از خاطرات؛ 7. صیغ العقود؛ 8. كتاب الأربعین، شرح چهل حدیث عرفانى و اخلاقى (فارسى ، قم ، 1414)؛ 9. مصباح الهدایة یا مفتاح السعادة (دو جلد)، جلد اوّل این كتاب در تهران چاپ شده و جلد دومش خطى است ؛ 10. نماز شب.
سرانجام آیت‌الله شبسترى در صبح روز چهارشنبه 12 خرداد ماه 1378ش برابر با 17 صفر 1420ق در یكى از بیمارستان‌هاى تهران درگذشت و پیكر پاكش عصر روز پنجشنبه در قم تشییع و پس از اداى نماز میّت به وسیله آیت‌الله سیّد محمّد وحیدى شبسترى در قم، ابتداى قبرستان ابوحسین به خاك سپرده شد.
4. آیت‌الله سیّد محمّد حجّت كوهكمرى (1310 ـ 1372ق) : آیت‌الله سیّد محمّد حجّت كوهكمرى از شاگردان معروف آیت‌الله سید مرتضى خسروشاهى است. در مدت اقامت در تبریز از محضر ایشان بهره‌مند بود. او فرزند آیت‌الله سیّد على، نسبش به سیّد محمّد مصرى ملقب به حجازى از اولاد امام سجاد 7 مى‌رسد. در سال 1310ق در تبریز به دنیا آمد. پس از فراگیرى مقدمات ، از اساتید فقه ، اصول ، ریاضیات ، معقول ، طبّ قدیم ، طبّ جدید، فیزیك و شیمى بهره برد.
در 1330ق به نجف مهاجرت كرد و فقه و اصول را از محضر حضرات آیات : سیّد محمّد كاظم یزدى، شیخ الشریعه اصفهانى، آقا ضیاء الدین عراقى، میرزا حسین نائینى، شیخ على گنابادى و شیخ على قوچانى، و رجال و حدیث را در محضر سیّد ابو تراب خوانسارى، و ریاضیات و فلكیات را نزد علّامه سردار كابلى یاد گرفت . او
تحصیل را همچنان ادامه مى‌داد، تا آنكه مریض شد و به خواست پدر به تبریز آمد و پس از وفات آیت‌الله سیّد محمّد كاظم یزدى و آیت‌الله شیخ الشریعه اصفهانى به نجف بازگشت و سال‌ها از محضر اساتید آنجا استفاده كرد و خود در مسجد شیخ و مقبره میرزاى شیرازى به تدریس پرداخت .
در 1349ق به ایران آمد و در قم سكنى گزید و به تدریس خارج فقه و اصول استدلالى پرداخت . آیت‌الله حجّت در بسیارى از علوم اسلامى استاد و صاحب‌نظر بود، نظرش دقیق ، رأیش استوار و حوزه درسى‌اش مملو از شاگردان فاضل و متقى بود. در فهم سخنان اهل بیت تیزبین و در استخراج معانى آن‌ها دقیق و نكته‌سنج بود. پس از رحلت آیت‌الله شیخ عبدالكریم حائرى یزدى به انجام امور مذهبى و اداره حوزه علمیه قم مشغول گردید.
سیّد على كوهكمرى (پدرش)، شیخ عبدالله مامقانى، شیخ الشریعه اصفهانى ، میرزا محمّد حسین نائینى، سیّد ابوالحسن اصفهانى، آقا ضیاءالدین عراقى، سیّد حسن صدر كاظمى، سیّد ابوتراب خوانسارى، شیخ محمّد باقر بیرجندى، شیخ عبدالكریم حائرى یزدى ، میرزا محمّد تهرانى، شیخ اسدالله زنجانى، شیخ على كاشف الغطاء، شیخ محمّد حسین كاشف الغطاء و شیخ احمد كاشف الغطاء، از مشایخ اجتهاد و روایت اوبودند.
از آثار عمرانى ایشان ، مدرسه علمیه حجتیه در قم است كه در بیست جمادى الآخرة 1364ق در قم افتتاح گردید.
آثار علمى او در زمینه‌هاى فقه ، اصول و حدیث است كه متأسفانه به دلیل وفات ناگهانى نیمه تمام ماندند.
وى در قم به رحمت حق پیوست و در مقبره خصوصى در مدرسه حجتیه دفن گردید. در سوگ وى بسیارى از شاعران عرب ، فارس و ترك به مرثیه گویى پرداختند.
5. آیت‌الله سیّد محمّد على موسوى زرین (1278 ـ 1361ق) : آیت‌الله سیّد محمّد على موسوى زرین ، فرزند مرحوم حجت‌الاسلام سیّد عبدالرحیم، در سال 1287ق
در روستاى زرین در پنج كیلومترى شرق اهر متولد شد. نسب شریفش با 36 واسطه به امام موسى بن جعفر 7 مى‌رسد. وى در حوزه‌هاى علمیه هریس ، اهر، تبریز و مشهد به فراگیرى علوم آل محمّد 6 پرداخت و از اساتیدى چون شیخ على مجتهد هریسى، و حضرات آیات شیخ احمد قراجه‌داغى، شیخ محمّد على فخرالعلماء، میرزا صادق آقا مجتهد تبریزى ، میرزا ابوالحسن آقا انگجى ، آقا سیّد محمّد مولانا، آقا سیّد مرتضى خسروشاهى، حاج آقا حسین قمى، میرزا محمّد آخوندزاده، شیخ على اكبر نهاوندى و شیخ حسنعلى نخودكى اصفهانى استفاده كرد و به مقام بلند علمى نایل آمد. وى در طول تحصیل با عده‌اى از مفاخر آذربایجان مانند شیخ عیسى سدیدى، و حضرات آیات: سیّد ابوالفضل حسینى منیقى ، سیّد مهدى انگجى، سیّد ابراهیم دروازه‌اى، سیّد على مولانا و سیّد احمد خسروشاهى هم دوره بوده است .
صلاحیّت علمى آیت‌الله موسوى زرین در جریان متحدالشكل شدن لباس ، از طرف آیت‌الله حاجى میرزا احمد آقا قراجه‌داغى و آیت‌الله حاجى میرزا ابوالحسن آقا انگجى تأیید شد و دولت اجازه پوشیدن لباس روحانیت به او داد. در نامه‌اى كه در تاریخ 28/11/1311ش از طرف حكومت قراجه‌داغ ابلاغ شد، درباره ایشان چنین آمده است:
نظر به اجازه‌نامه محدثى از طرف حضرتین آیتین آقاى حاجى میرزا احمد آقا قراجه‌داغى و آقاى حاجى میرزا ابوالحسن آقا انگجى (دامت بركاتهما) به جناب آقاى آقا میر محمّد على موسوى ساكن قریه زرین مِن محال اهر داراى ورقه هویت 246، مطابق نمره 5 از نامه 2 قانون متحدالشكل در پوشیدن لباس روحانیت مجاز خواهد بود و اداره محترم نظمیه متعرض ایشان نخواهند شد. محل مهر حكومت قراجه‌داغ .
ایشان در سال 1320ش برابر با 1361ق رخ در نقاب خاك كشید و در زادگاه خویش به خاك سپرده شد.
6.آیت‌الله سیّد مهدى كمارى (1322 ـ 1402ق) : آیت‌الله سیّد مهدى كمارى قراجه‌داغى تبریزى، فرزند علّامه سیّد محمّد، فرزند آیت‌الله محمّد تقى موسوى كمارى تبریزى در بیست و ششم ذى‌الحجة 1323 در شهر تبریز به دنیا آمد. پس از فراگیرى مقدمات ، سطح را نزد حضرات آیات: انگجى ، سیّد محمّد مولانا، سیّد مرتضى خسروشاهى و حاج میرزا على اصغر ملكى تبریزى آموخت و در سال 1346ق به حوزه علمیه قم رفت و سطح را در محضر حضرات آیات میرزا محمّد همدانى و شیخ محمّد على حائرى قمى به پایان برد و در دروس خارج از آیت‌الله حائرى یزدى و آیت‌الله حجّت كوهكمرى بهره‌مند گردید.
در سال 1350ق به نجف اشرف رفت و نزد حضرات آیات: میرزا محمّد حسین نائینى ، آقا ضیاءالدین عراقى ، شیخ محمّد حسین غروى اصفهانى و سیّد ابوالحسن اصفهانى، دروس خود را به انجام رسانید و اجازه اجتهاد گرفت .
وى پس از ده سال اقامت در آن دیار به تهران آمد و در مسجد امامزاده زید 7 واقع در بازار تهران ، به اقامه جماعت ، ارشاد و تدریس پرداخت .
تألیفات وى بدین قرار است: 1. المباحث العقلیة؛ دو جلد؛ 2. رسالة فى الإجازة؛ 3. شرح وسیلة النجاة؛ 4. قاعدة لاضرر؛ 5. كتاب الحج؛ 6. مباحث الألفاظ، دو جلد.
او در روز چهارشنبه اول ماه رمضان 1402ق در هشتاد سالگى در تهران دار فانى را وداع گفت و پیكر پاكش در ابتداى قبرستان وادى‌السلام قم به خاك سپرده شد.
7. علّامه شیخ عبدالحسین امینى (1320 ـ 1390ق) : علّامه حاج شیخ عبدالحسین امینى، فرزند احمد، فرزند نجف على (امین‌الشرع) در سال 1320ق به دنیا آمد. و پس از طى مراحل علمى طبق نوشته خود در مقدمه كتاب «شهداء الفضیلة» تحصیلات خود را نزد آیت‌الله سیّد محمّد مولانا و آیت‌الله سیّد مرتضى خسروشاهى ادامه داد و سپس به نجف اشرف رفت و در دروس آیت‌الله سیّد محمّد فیروزآبادى و آیت‌الله سیّد ابوتراب خوانسارى شركت كرد و از حضرات آیات: سیّد
ابوالحسن اصفهانى، میرزا محمّد حسین نائینى و شیخ محمّد حسین كمپانى اصفهانى اجازه اجتهاد گرفت . [2]
آیت‌الله امینى علاوه بر آثار علمى فراوان ، كتابخانه‌اى به نام امام امیرالمؤمنین 7 در نجف به یادگار گذاشت . او در سال 1390ق وفات یافت و در كتابخانه‌اش به خاك سپرده شد.
8. آیت‌الله میرزا عباسقلى واعظ چرندابى : آیت‌الله حاج میرزا عباسقلى صادقپور وجدى مشهور به «واعظ چرندابى» در سال 1315ق مطابق با 1276ش در شهر تبریز متولّد شد. پس از پشت سر گذاشتن دوره طفولیت به اقتضاى شوق فطرى و استعداد خدادادى به فراگیرى علوم اسلامى همّت گماشت و در محضر فیض‌گستر آیت‌الله آقا شیخ على شربیانى (م 27 ذیقعده 1348) به تحصیل علوم آل محمّد پرداخت . در شانزده سالگى با پدرش حاج صادق دلال كه مرد بى سواد و پاك سرشتى بود، به زیارت بیت الله الحرام رفت و پس از مراجعت به تبریز، تحصیل علم را دنبال كرد و پیش علّامه ذوفنون آیت‌الله حاج میرزا لطفعلى آقا امام جمعه
(م 1339ق) كه در علم فلك و ریاضیات و اسطرلاب و علوم غریبه تبحر زیاد و ید طولایى داشت ، به تحصیل این علوم پرداخت .
آیت‌الله واعظ چرندابى سطوح عالى فقه و اصول را از حوزه درسى حضرات آیات: حاج سیّد محمّد مولانا (م 18 جمادى الاولى 1363)، شیخ اسماعیل فقیه (م 27 رجب 1361) و حاج سیّد مرتضى خسروشاهى (م 6 رجب 1372) بهره برد.
در سال 1336ق مدرسه‌اى به نام ارشاد در محله «راسته كوچه» در محلى كه مشهور به «دیك‌باشى» است ، تأسیس كرد، امّا دیرى نپایید كه از این كار دست كشید و
شروع به تدریس علوم حوزوى مانند ادبیات و منطق در مدرسه علمیّه طالبیّه كرد و با دریافت حق‌التدریس مختصرى از محصلان متموّل ، امرار معاش مى‌كرد. به سال 1341ق مدیریت مدرسه سرخاب و شتربان را كه علماى شهر تأسیس كرده بودند، بر عهده گرفت و بر اثر تلاش‌هاى خستگى‌ناپذیر و خدمات فرهنگى مطلوب مورد تشویق بزرگ مرجع وقت آیت‌الله حاج میرزا صادق آقا مجتهد تبریزى واقع گردید. واعظ چرندابى در مورد فعالیت‌هاى خویش مى‌گوید:
پس از چند سال همان مدرسه را ترك كردم و به وعظ و خطابه و تنویر افكار پرداختم ، چون خطابه‌هاى من جنبه علمى داشته و با روح عصر موافق مى‌بود، انعكاس و پیشرفت غریبى در میان اهالى شهر خصوصآ طبقه فهمیده و محصل پیدا مى‌كرد، و مدت متمادى بدین خدمت مفتخر بودم و در عین حال رشته تحصیل علوم را از دست نمى‌دادم و در سایه ذوق فطرى ، به گردآورى كتب متنوعه مشغول شدم تا در عرض سالیان دراز به یارى خداوند بى‌نیاز، موفق به تشكیل كتابخانه‌اى شدم كه اكنون تعداد كتب و رسائل و مجلات آن قریب به ده هزار جلد بالغ مى‌شود و بیش از سى دوره تفسیر قرآن مجید در كتابخانه شخصى موجود است كه در طى سال‌هاى متمادى با خون دل جمع آورى شده است . كتابخانه ما از كتب مخطوطه نفیسه نادره مقدار كمى و مابقى تمامآ كسوت طبع را پوشیده‌اند.
سرانجام رادمرد بزرگ عرصه‌هاى پژوهش و نگارش در روز چهارشنبه بیست و چهارم اسفند ماه 1345 برابر با سوم ذیحجة الحرام 1386 در زادگاه خویش درگذشت و جهان علم و ادب را داغدار كرد. جسم مطهر ایشان پس از غسل و كفن و تشییع شایسته و با اقامه نماز میت به وسیله آیت‌اللّه حاج سیّد محمّد على انگجى در قبرستان عمومى امامیّه دفن گردید. خبر ارتحال این عالم بزرگ اسلامى در مجلات العرفان و مكتب اسلام و روزنامه هاى كیهان و مهد آزادى درج گردید و كتابخانه شخصى اش طبق وصیت وى در تاریخ 16/7/1346 به كتابخانه آستان قدس رضوى
تحویل داده شد. نوشته سنگ مزار آیت‌الله واعظ چرندابى بدین قرار است:
هو الحى الذى لا یموت
لازلت تلهج بالتاریخ مجتهدآ حتى رأیتك فى التاریخ مكتوبآ
آرامگاه علّامه كبیر حضرت حجّت‌الاسلام و المسلمین آقاى حاج میرزا عباسقلى آقا واعظ چرندابى 1 كه در روز چهارشنبه سوم ذیحجة الحرام 1386 مطابق 24 اسفند ماه 1345 به رحمت ایزدى پیوست و در ردیف مفاخر و نوابغ بزرگ اسلامى در جریده عالم ثبت و ضبط شد.
لاصوَّت الناعى بفقدك إنه یوم على آل الرسول عظیم
إن كنت قد غیّبت فى جدث الثرى فالعلم و التوحید فیك مقیم
9. آیت‌الله میرزا عبدالصمد مقدم دانایى (1305 ـ 1378ش) : آیت‌الله حاج میرزا عبدالصمد مقدم دانایى در سال 1305ش در تبریز به دنیا آمد. قرائت قرآن را در شش سالگى به خوبى آموخت و در هفت سالگى به فراگیرى علوم جدید پرداخت . پس از اتمام ششم ابتدایى ، به عشق فراگیرى علوم اسلامى در ردیف طلاب مدرسه طالبیّه قرار گرفت و مقدمات و سطح را از محضر حضرات آیات سیّد محمّد بادكوبه‌اى ، شیخ جعفر شیخ الائمه راسته كوچه‌اى ، میرزا احمد اهرى ، سیّد مرتضى خسروشاهى و سیّد محمّد كاظم طباطبایى معروف به «مفید آقا» آموخت . در حدود سال 1368ق به شهر مقدس قم هجرت كرد و كفایة‌الاصول، سطوح عالى و تفسیر را از حضرات آیات: حاج میرزا محمّد مجاهدى تبریزى ، سیّد محمّد باقر سلطانى طباطبایى ، سیّد محمّد حجّت كوهكمرى ، حاج آقا حسین بروجردى، سیّد محمّد تقى خوانسارى، سیّد شهاب‌الدین مرعشى نجفى و علامه سیّد محمّد حسین طباطبایى آموخت و در حدود سال 1375ش به زادگاهش مراجعت كرد و به تدریس ، اقامه نماز جماعت ، تفسیر قرآن مجید و بیان احكام الهى در مسجد گازران و مسجد شعبان پرداخت .
آیت‌الله مقدم دانایى كتابخانه‌اى عظیم ، حاوى كتاب‌هاى چاپى و خطى داشت . او مزین به فضایل اخلاقى و داراى طبع شعر بود كه نمونه‌اى از اشعارش در سوگ استادش آیت‌الله خسروشاهى نقل گردید. تألیفات وى عبارت است از:
1. مقالات اخلاقیه یا خطابات مقدمیّه (فارسى ، تبریز، 1341ش)؛ 2. مناجات دانایى(فارسى ، تبریز)؛ 3. توحید یا خداشناسى (فارسى ، خطى)؛ 4. منظومه‌اى در منطق (فارسى ، خطى)؛ 5. نواى عندلیب، در اشعار متفرقه (فارسى ، خطى)؛ 6. دیوان اشعار، دو جلد (فارسى ، خطى).
عاقبت این عالم فرهیخته در اواخر شعبان 1420ق برابر با 5/9/1378 ش در 73 سالگى در تبریز وفات یافت و جسم شریفش پس از تشییع و اقامه نماز میت در قبرستان وادى رحمت در قطعه صدیقین به خاك سپرده شد. نوشته سنگ‌مزار وى بدین قرار است :
العلماء ورثة الأنبیاء
حضرت آیت‌الله حاج میرزا عبدالصمد مقدّم دانایى فرزند مرحوم على . تولد 1305، وفات 5/9/1378.
از كنار قبر من اى رهگذر چون بگذرى با بصیرت كن نظر ما را به قرآن یاد كن
فكر خود را هم بكن آماده آذوقه باش خانه قبر خودت را با عمل آباد كن
10. آیت‌الله میرزا عبدالكریم ملایى (1348 ق ـ 1389 ش) : آیت‌الله حاج میرزا عبدالكریم ملّایى پور قرجه‌داغى تبریزى ، فرزند كربلایى عباسعلى ، فرزند عبدالكریم در سال 1308ش مطابق با 1348ق در شهرستان تبریز دیده به جهان گشود. در هفت سالگى تحصیلات خویش را آغاز كرد و ادبیات فارسى را در محضر پدرش آموخت . او سپس وارد حوزه علمیّه تبریز گردید و در مدرسه طالبیّه و حسن
پادشاه سكنى گزید و جامع المقدمات و حاشیه ملّا عبدالله را از حاج میرزا على گوگانى، سیوطى، جامى و معالم را از حاج میرزا محمود انصارى ، مغنى را از آیت‌الله حاج میرزا ولى الله اشراقى سرابى، مطول را از علّامه شیخ على اكبر نحوى ، شرح تجرید را از آیت‌الله حاج سیّد محمّد بادكوبه‌اى ، شرح لمعه، شرح منظومه (قسمت منطق) و رسائل را در محضر حضرات آیات: حاج سیّد مرتضى خسروشاهى و سیّد كاظم شریعتمدارى و مكاسب محرمه را در نزد حاج شیخ حسین شنب‌غازانى فرا گرفت و در سال 1330ش به قم مهاجرت نمود و به مدت دوازده سال در مدرسه حجتیه اقامت گزید.
وى در حوزه علمیّه قم به تكمیل آموخته‌هاى خود پرداخت و باقى مانده شرح منظومه (قسمت حكمت) را از علّامه سیّد محمّد حسین طباطبایى ، و قسمت بیع و خیارات مكاسب را از آیت‌الله حاج میرزا محمّد مجاهدى و آیت‌الله سیّد شهاب‌الدین مرعشى نجفى، و كفایة‌الاصول را از حضرات آیات: سلطانى طباطبایى و مجاهدى كسب فیض كرد و با دوستان فاضلش آیت‌الله حاج میرزا على الهامى، حاج میرزا اسماعیل سرابى و حاج میرزا حسین قزوینى به مباحثه پرداخت و سپس در جلسات درس خارج فقه و اصول حضرات آیات: حاج آقا حسین بروجردى ، امام خمینى، شیخ عباسعلى شاهرودى، سیّد شهاب الدین مرعشى نجفى و سیّد كاظم شریعتمدارى حاضر شد و به دریافت اجازه شفاهى استنباط و اجتهاد احكام الهى از دو استاد اخیر و اجازه امور حسبیه از آیت‌الله مجاهدى نایل آمد و خودش نیز به برخى از روحانیون اجازه امور حسبیه داد. آثار علمى و پژوهشى وى بدین قرار است :
1. تقریرات بحث خمس آیت‌الله بروجردى (عربى ، قم، 1366ش)؛ 2. تقریرات بحث‌هاى صلات ، حج ، منجزات مریض ، قضا، طهارت آیت‌الله بروجردى (عربى ، خطى)؛ 3. تقریرات یك دوره اصول و مطهرات آیت‌الله شاهرودى (عربى ، خطى)؛ 4. تقریرات اصول آیت‌الله شریعتمدارى (عربى ، خطى)؛ 5. نثر اللالى فى شرح نظم اللالى (فارسى ، قم ، 1365ش)؛ 6. صیغ نكاح و طلاق (فارسى ، قم ، 1360ش)؛ 7. موضح رموز الرسائل در شرح بحث قطع رسائل (عربى ، خطى).
وى فقیهى پارسا، مُجد، خوش برخورد، داراى پشتكار و عالمى عامل است . وى حدود شصت سال به تدریس ادبیات عربى ، معالم ، منطق ، تجوید، لمعه ، رسائل ، مكاسب ، كفایة الاصول و خارج فقه پرداخت و در سال 1389 در قم درگذشت .