تعدادی از شاگردان آیت الله سید مرتضی خسروشاهی
11. آیت‌الله میرزا عبدالمطلب فقیه اردوبادى (1304 ـ حدود 1378ق) : میرزا عبدالمطلب فقیه اردوبادى، فرزند اسماعیل در سال 1304ق در اردوباد متولد شد. در غائله بلشویك‌ها همراه برخى دیگر از علما به ایران آمد و در ارومیه سكونت گزید. سپس به تبریز رفت و در درس فقه و اصول آیت‌الله انگجى و آیت‌الله سیّد مرتضى خسروشاهى حاضر شد و در اخلاق و تهذیب نفس از آیت‌الله حاج میرزا جواد آقا ملكى تبریزى بهره ها برد و سرانجام ارومیه را براى اقامت خود انتخاب كرد و در پى بعضى از حوادث و بیم از حكومت ، در بازار به فرش فروشى پرداخت . آیت‌الله شیخ محمّد فوزى، از شاگردان وى ، درباره استادش مى‌گوید:
ایشان از نظر فضل و معلومات جزء علماى بنام و طراز اوّل ارومیه به شمار مى‌رفت و به اقامه نماز جماعت و وعظ و خطابه و تدریس در مسجد خود اشتغال داشت .
آثار وى بدین ترتیب است:
1. تقریرات درس طهارت آیت‌الله انگجى (خطى)؛ 2. كتابى درباره امام زمان (عج) (خطى)؛ 3. دعوت محمدیه (چاپى)؛ 4. حاشیه بر العروة الوثقى (خطى).
سرانجام در جمادى‌الآخره 1378ق مطابق با دى ماه 1337ش در 74 سالگى در ارومیه وفات كرد و در قبرستان شیخان قم دفن گردید.
12. آیت‌الله میرزا على الهامى (1303ش ـ ...) : آیت‌الله حاج میرزا على الهامى كلوانقى ، در سال 1303ش مصادف با 1343ق در روستاى كِلْوانَق واقع در 32 كیلومترى شمال غربى بستان‌آباد در خانواده‌اى كشاورز به دنیا آمد. در شش سالگى قرآن كریم و برخى از كتاب‌هاى فارسى متداول در آن روز را در زادگاهش آموخت و
سپس در سنین نوجوانى به تبریز آمد و در مدرسه طالبیّه صرف و نحو را از مرحوم میرزا حسین على و حاشیه را از میرزا على گوگانى، شرح باب حادى عشر، شرح تجریدالاعتقاد و كشف المراد را از آیت‌الله سیّد محمّد بادكوبه‌اى ، شرح لمعه را از آیت‌الله حاج سیّد ابراهیم دروازه‌اى، رسائل را از آیت‌الله حاج سیّد مرتضى خسروشاهى و قسمتى از مكاسب را از آیت‌الله حاج میرزا فتاح شهیدى فراگرفت و با حضرات آیات: حاج میرزا حسین ایوقى، حاج میرزا عبدالكریم ملایى و میرزا محمّد فیض زرنقى به مباحثه پرداخت .
در سال 1364ق راهى حوزه علمیّه قم گردید و در مدرسه فیضیه و حجتیه سكونت نمود. بخش دیگر مكاسب را از آیت‌الله حاج میرزا محمّد مجاهدى تبریزى، كفایة‌الاصول را از آیت‌الله سیّد محمّد باقر سلطانى طباطبایى و تفسیر را نزد علّامه سیّد محمّد حسین طباطبایى آموخت و با دوستانى همچون حضرات آیات : سیّد مهدى روحانى، حاج میرزا على احمدى میانجى، سیّد كاظم حسینى میانجى، شیخ احمد آذرى قمى و برخى دیگر به مباحثه تفسیر پرداخت .
وى پس از پایان دوره سطح ، در درس‌هاى خارج فقه و اصول حضرات آیات : سیّد محمّد حجّت كوه‌كمرى، حاج آقا حسین بروجردى، شیخ عباسعلى شاهرودى، سیّد محمّد رضا گلپایگانى، سیّد كاظم شریعتمدارى و امام خمینى (به مدت پانزده سال) حاضر گردید و سال‌ها از فضل و دانش آن‌ها استفاده نمود و از حضرات آیات بروجردى ، سیّد محسن حكیم، سیّد ابوالقاسم خویى، سیّد مرتضى خسروشاهى، سیّد محمّد تقى خوانسارى و شیخ محمّد على اراكى اجازه امور حسبیه دریافت داشت و آثار علمى وى چنین است:
1. توضیح المسائل (فارسى ، قم، 1384ش)؛ 2. مناسك حج (خطى)؛ 3. حاشیه بر تكملة المنهاج (خطى)؛ 4. حاشیه بر العروة الوثقى (خطى).
از فعالیت‌هاى وى در طى سال‌هاى اخیر تبلیغ و ارشاد مردم در شهرهاى تهران ، قزوین ، میاندوآب و تدریس سطوح مختلف حوزوى و قضاوت پانزده ساله در دیوان عالى كشور است، او هم اینك در حوزه علمیّه قم سكونت دارد و پسرش شهید صادق الهامى از شهیدان سرافراز انقلاب اسلامى است .
13. آیت‌الله میرزا على قزلجه‌اى (1305ش ـ ...) : آیت‌الله حاج میرزا على الهى‌فر معروف به «قزلجه‌اى»، فرزند ملّا محمود، فرزند ملّا رفیع ، فرزند شیخ حسن ، فرزند شیخ آقا در سال 1305ش برابر با 1345ق در روستاى قزلجه از محال عباسى شهرستان بستان‌آباد در خانواده‌اى روحانى كه پدرانش از سلسله جلیله روحانیت بودند، متولد شد.
در سال 1324ش به تبریز آمد و به مدت شش سال در آن شهر اقامت كرد و كتاب‌هاى حاشیه، سیوطى، مغنى، جامى، مطول را در نزد حاج میرزا على اكبر قارى و علّامه شیخ على اكبر نحوى و شرح لمعه را از آیت‌الله سیّد احمد خسروشاهى، رسائل را از آیت‌الله حاج سیّد هادى خسروشاهى (حاتمى) و بخشى از مكاسب را در محضر آیت‌الله سیّد مرتضى خسروشاهى فرا گرفت و سپس در 1329ش به قم رفت و از درس آیت‌الله حاج آقا حسین بروجردى و امام خمینى استفاده كرد. سپس به نجف اشرف مهاجرت نمود و قسمت باقیمانده مكاسب را نزد آیت‌الله حاج میرزا احمد اهرى آموخت و از درس خارج فقه و اصول حضرات آیات : سیّد ابوالقاسم خویى، شیخ حسین حلى، سیّد محسن حكیم، سیّد عبدالهادى شیرازى بهره‌مند شد و در این ایام با آقایان سیّد محمّد رجایى، شیخ جواد دشتى، حاج سیّد محمّد باقر كاشانى هم‌درس و هم‌بحث گردید و پس از ده سال اقامت در نجف اشرف به تبریز آمد. آثار علمى ایشان چنین است:
1. تقریرات بحث اجاره و حج آیت‌الله حكیم (خطى)؛ 2. تقریرات مباحث الفاظ و خیارات مكاسب آیت‌الله حلى (خطى)؛ 3. تقریرات بحث مكاسب آیت‌الله خویى (خطى).
ایشان داراى اجازات امور حسبیه و روایى از آیت‌الله خویى و آیت‌الله سیّد محمّد هادى میلانى است و از سال 1342ش همگام با روحانیت مبارز آذربایجان علیه ظلم و ستم مبارزه كرد و پس از پیروزى انقلاب اسلامى و آغاز جنگ تحمیلى سه بار در جبهه‌هاى حق علیه باطل حضور یافت و سال‌ها امامت جمعه موقت تبریز را برعهده داشت .
14. آیت‌الله میرزا كاظم تبریزى (1340 ـ 1416ق) : آیت‌الله حاج میرزا كاظم قاروبى تبریزى، فرزند حاج فرج‌الله درسال 1300ش برابر با 1340ق در «محله دوچى تبریز» متولد شد. ادبیات و سطوح را در محضر استادانى چون میرزا على اكبر نحوى، حاج میرزا على اصغر فقیهى باغمیشه‌اى، حاج میرزا محمود انصارى، فاضل دنبرانى، ملّا احمد تاهباز و آیت‌الله سیّد مرتضى خسروشاهى فراگرفت و سپس به زنجان و تهران رفت و در تهران فلسفه را از آیت‌الله شیخ محمّد على شاه‌آبادى و آیت‌الله میرزا مهدى آشتیانى یاد گرفت و در سال1361ق همراه علّامه شیخ محمّد تقى جعفرى به نجف اشرف رفت و در مدرسه بخارایى سكونت كرد و در سطوح عالى ، خارج فقه و اصول ، تفسیر و رجال حضرات آیات: شیخ موسى خوانسارى ، شیخ مرتضى طالقانى، شیخ محمّد على كاظمى، سیّد ابوالحسن اصفهانى، میرزا على آقا قاضى طباطبایى ، شیخ محمّد كاظم شیرازى، سیّد هادى خراسانى، شیخ جعفر بدیرى، شیخ محمّد رضا آل یاسین ، شیخ محمّد حسین تهرانى ، سیّد ابراهیم اصطهباناتى ، سیّد محسن حكیم، شیخ حسین حلى، میرزا باقر زنجانى، سیّد محمود شاهرودى، سیّد محمّد هادى میلانى، سیّد على بهبهانى رامهرمزى و سیّد ابوالقاسم خویى شركت كرد و هم زمان با تحصیل به تدریس سطوح عالى و خارج فقه و اصول پرداخت .
وى در پى یك بیمارى طولانى در صبح 18 رجب 1416 برابر با 20 شهریور 1374 چشم از جهان فروبست و پس از اقامه نماز به امامت آیت‌الله سیّد تقى قمى در قبرستان ابوحسین قم به خاك سپرده شد.[1]
15. آیت‌الله میرزا محسن كوچه‌باغى (1305 ـ 1390 ش) : حاج میرزا محسن طالب حقیقت معروف به «كوچه باغى» در دوم مهرماه سال 1305 برابر با بیست و
دوّم ربیع‌المولود 1345 در محله كوچه باغ شهرستان تبریز متولد شد. پدرش از علماى تبریز بود.
میرزا محسن دوران كودكى را در كنار پدر و مادر خویش سپرى كرد و پس از آموختن قرآن كریم در شش سالگى به مدرسه اعتماد كه بعدها به انورى تغییر نام داد، رفت و در سال ششم دبستان شاگرد ممتاز در ایران شناخته شد و كتاب تاریخ اسلام تألیف كارلایل را به عنوان جایزه دریافت نمود.
پس از فراغت از كلاس نهم دبستان در عصر اختناق رضاخان پهلوى وارد مدرسه طالبیّه گردید و دروس مقدماتى ، مغنى و مطول را در نزد آیت‌الله میرزا باقر ویجویه‌اى و حاج شیخ حسن معصومى یكى پس از دیگرى آموخت و كتاب‌هاى شرح لمعه، رسائل، مكاسب، كفایة‌الاصول، شرح اشارات و منظومه را از محضر استادان بنامى همچون حضرات آیات: میرزا باقر ویجویه‌اى، شیخ جعفر شیخ الائمه ، حاج میرزا عبدالله مجتهدى تبریزى، سیّد على مولانا، سیّد حسن انگجى ، سیّد محمّد كاظم مفید، شیخ حسین شنب غازانى، حاج میرزا فتاح شهیدى و حاج سیّد ابوالقاسم قارى یاد گرفت و آنگاه در دروس خارج فقه و اصول حضرات آیات: حاج میرزا فتاح شهیدى ، حاج سیّد مرتضى خسروشاهى و حاج میرزا رضى زنوزى حاضر شد و از آن‌ها بهره‌ها برد.
وى در حالى كه هنوز از عمرش 23 سال سپرى نشده بود، در سال 1368ق به عتبات عالیات مهاجرت نمود و در شهر مقدس نجف اشرف و كربلاى معلّا از دروس فقه و اصول حضرات آیات: سیّد محسن حكیمخویى ، سیّد عبدالله شیرازى ، سیّد عبدالهادى شیرازى، شیخ حسین حلى ، شیخ محمّد حسین كاشف الغطاء و سید محمّد هادى میلانى استفاده نمود و در همان سال ورود به عراق در جوار بارگاه ملكوتى حضرت سیّد الشهداء 7 با دست‌هاى مبارك آیت‌الله سیّد محمّد هادى میلانى ملبس به لباس روحانیت گردید و پس از ده سال اقامت در حوزه علمیّه نجف اشرف و كسب فیض از فقیهان آن دیار به تبریز مراجعت كرد و این
سفرهاى زیارتى و علمى به نجف اشرف ادامه داشت كه به سبب كهولت دیگر ادامه نیافت . وى در اثر شایستگى و استعداد وافر موفق به دریافت اجازات متعدد اجتهاد و نقل حدیث از علماى بنام جهان اسلام گردید. آثار علمى و تحقیقى وى چنین است :
1. تقریرات درس آیت‌الله شیخ حسین حلى (خطى)؛ 2. تقریرات درس صلات مسافر آیت‌الله خویى (خطى)؛ 3. تقریرات درس اصول آیت‌الله خویى (خطى)؛ 4. تصحیح حاشیه آیت‌الله شهیدى بر مكاسب شیخ انصارى (عربى ، تهران ، 1380ق)؛ 5. تصحیح حاشیه آیت‌الله شهیدى بر وسیلة النجاة (مطبوع)؛ 6. آداب الحرمین (فارسى ـ عربى ، تبریز، 1398ق)؛ 7. انیس العابدین (فارسى ـ عربى ، تبریز، 1396ق)؛ 8. تصحیح بصائر الدرجات (عربى ، تهران ، 1380ق)؛ 9. سرد المقال فى أحوال الصفار (عربى ، تبریز، 1380ق)؛ 10. شفیع المذنبین (فارسى ـ عربى ، تبریز، 1377ق)؛ 11. البرهان على وجود صاحب الزمان (عج) (فارسى ـ عربى ، تبریز، 1413ق).
او شصت سال تمام به تدریس متون فقهى ، اصولى ، ادبى و فقه خارج مشغول بود و اخیراً به رحمت خدا رفت .
16. آیت‌الله میرزا محمّد مجاهدى (1324 ـ 1380ق) : آقا میرزا محمّد مجاهدى تبریزى ، فرزند حاج میرزا على اكبر مجاهد، فرزند آخوند ملا سلیمان حسن آبادى در سال 1324ق/1285ش در شهر تبریز به دنیا آمد. دروس حوزوى را در زادگاهش فرا گرفت و یكى از اساتید او آیت‌الله سید مرتضى خسروشاهى بود. ایشان در جوانى به قم آمد و به تحصیل پرداخت . او در جوار مرقد منوّر كریمه اهل بیت ، حضرت فاطمه معصومه 3 در محافل علمى نخبگانى همچون حضرات آیات: حاج شیخ عبدالكریم حائرى یزدى (1276 ـ 1355ق)، میرزا محمّد همدانى (1315 ـ 1365ق)، سیّد محمّد حجّت كوه‌كمرى (1310 ـ 1372ق) و حاج آقا حسین طباطبایى بروجردى (1292 ـ 1380ق) حضور یافت و از حضرات آیات: سید ابوالحسن اصفهانى، حاج شیخ عبدالكریم حائرى یزدى و سید محمّد هادى میلانى (25 شعبان 1366ق)
اجازه اجتهاد، از سیّد محسن حكیم اجازه روایى (20 رمضان 1372ق) و از سیّد محمّد حجّت كوه‌كمرى (6 رمضان 1366ق) اجازه امور حسبیّه دریافت نمود.
آیت‌الله مجاهدى ، پس از كسب كمالات علمى و عملى ، در حوزه علمیّه قم شروع به تدریس و تربیت طلاب كرد و بیست بار مكاسب و شانزده بار كفایة الاصول را تدریس نمود. او استادى مهربان ، دلسوز، دقیق ، نكته‌سنج و موشكاف بود و به صورت دقیق و ریشه‌اى معضلات كفایه را مى‌شكافت و بیان مى‌كرد.
ایشان در مسجد امام حسن عسكرى 7 و مدرسه حجتیّه تدریس مى‌نمود و بسیارى از فضلا و محصلین علوم دینى در محفل علمى‌اش شركت مى‌كردند.
شمارى از شاگردان آن بزرگوار، هم اكنون در ردیف عالمان ، مدرسان ، واعظان ، محقّقان ، نویسندگان ، فقیهان و مراجع تقلید هستند.
آیت‌الله میرزا محمد مجاهدى بسیار مهذّب ، وارسته و متقى بود. خوش برخوردى ، مواسات با مردم ، دستگیرى از فقرا، رسیدگى به وضع معیشتى طلاب ، تحمّل سختى‌ها و مشكلات زندگى ، دورى از گناه ، دقّت ، فهم درست مطالب علمى ، علاقه سرشار به علم و عمل و مهم‌تر از همه بُعد شجاعت و غیرت دینى ایشان زبانزد خاص و عام بود، اگر در جایى منظره‌اى مى‌دید كه مخالف با شؤون اسلامى است ، به وظیفه شرعى خویش عمل مى‌كرد و خلاف مقررات الهى را از هیچ‌كسى بر نمى‌تافت . درِ خانه‌اش همواره به روى مراجعین باز بود، ولى در عین حال از مطرح شدن مى‌هراسید. فرزند بزرگ ایشان مى‌گوید:
من در طول سال‌هایى كه در خدمتشان بودم ، ندیدم كه در یكى از اعیاد در خانه بماند كه مبادا دو نفر به دیدن ایشان بیاید. از این مسأله كراهت داشتند كه مبادا مطرح بشوند و صبح زود از خانه بیرون مى‌رفتند.
آن فقیه فرزانه ، در عمر كوتاه خود آثار علمى خوبى به یادگار گذاشته كه عبارت اند از :
1. الهدایة إلى رموز الكفایة (عربى، خطى)؛ 2. نقد اللالى فى فروع العلم الاجمالى (عربى، خطى)؛ 3. قید الفوائد و كشكول (عربى ـ فارسى، خطى)؛ 4.
إلزام النواصب بإمامة علىّ بن ابى طالب (عربى، خطى)؛ 5. المعارف و العقائد و الاخلاق، چهار جلد (فارسى، خطى)؛ 6. شرح سیوطى؛ 7. تفسیر سوره حمد.
این استاد نامدار حوزه علمیّه قم ، پس از سال‌ها تهذیب نفس ، تحقیق ، تربیت شاگردان و پروراندن فرزندان صالح ، بر اثر عارضه سرطان خون در بیمارستان بازرگانان تهران جان به جان آفرین تسلیم كرد. با انتشار خبر رحلت این عالم فرهیخته بازار تهران و دروس حوزه به مدّت یك هفته تعطیل شد و پیكر پاكش پس از تشییع شایسته و اقامه نماز میت به امامت مرجع تقلید وقت ، آیت‌الله حاج آقا حسین بروجردى ـ با وجود كهولت ، كسالت و تب ـ در مقبره آیت‌الله حاج شیخ عباسعلى شاهرودى در قبرستان شیخان قم به خاك سپرده شد. نوشته سنگ مرقد مطهّر وى كه آیت‌الله سیّد شهاب الدین مرعشى آن را نوشته ، چنین است:
هو الباقى
قد ارتحل من هذه النشأة الدنیّة إلى دارالسرور العالم الجلیل و الحبر النّبیل و من جدّ و اجتهد فى التدریس و تربیة المتعلمین بحیث كان من جهابذة الأساتذه فى الحوزة العلمیّة من یهوى إلیه أفئدة الطلبة من كلِّ فجّ حضرت حجّة الاسلام و المسلمین آیة الله المیرزا محمّد المجاهدى التبریزى (طاب ثراه) و كانت الجنّة ماواه توفى 1 فى عشاء الأربعاء بعشرین من ثانى الربیعین سنة ثلاث مأة و ثمانین بعد الألف من الهجرة ، 1380.[2]
17. آیت‌الله میرزا ولى‌الله اشراقى سرابى (1289 ـ 1350ش) : آیت‌الله حاج میرزا ولى محمّد اشراقى سرابى از شاگردان برجسته آیت‌الله خسروشاهى در سال 1329ق در روستاى شیره‌جین سراب به دنیا آمد. پدرش شادروان كربلایى هاشم شخصى با ایمان و زارع بود.
در هفت سالگى به فراگیرى كلام الهى پرداخت و تحصیلات ابتدایى را در
مكتب‌خانه زادگاهش ، نزد حاج میرزا عبدالحمید شیره‌جینى به خوبى یاد گرفت . آن گاه به شهرستان سراب عزیمت نمود و مقدمات علوم عربى را از محضر آیت‌الله حاج میرزا محمّد تقى نورى سرابى و دیگران اخذ كرد و سپس در حالى كه هفده بهار از عمرش سپرى شده بود، در سال 1346ق راهى حوزه علمیّه تبریز گردید و در دروس خارج فقه و اصول حضرات آیات: حاج میرزا محمود دوزدوزانى، سیّد مرتضى خسروشاهى، حاج میرزا فتّاح شهیدى، حاج میرزا ابوالقاسم گرگرى حاضر شد و از فیوضات علمى آن‌ها بهره برد و آن گاه به تدریس كلام ، تفسیر و سطوح خارج فقه پرداخت و از استادان بزرگ حوزه‌هاى علمیّه نجف، قم، مشهد و تبریز موفق به دریافت اجازات روایت و اجتهاد گردید.
مشایخ علمى و روایى وى عبارت اند از حضرات آیات: 1. حاج میرزا ابوالحسن انگجى، 2. حاج شیخ عبدالكریم حائرى ، 3. سیّد ابوالحسن اصفهانى، 4. حاج میرزا محمود دوزدوزانى، 5. سیّد محمّد حجّت كوه‌كمرى، 6. سیّد مرتضى خسروشاهى، 7. سیّد كاظم شریعتمدارى، 8. سیّد ابوالقاسم خویى، 9. سیّد شهاب الدین مرعشى ، 10. حاج میرزا عبدالله مجتهدى سرابى، 11. حاج میرزا فتّاح شهیدى، 12. حاج میرزا ابوالقاسم گرگرى، 13. شیخ عبدالنبى عراقى، 14. سیّد محمّد هادى میلانى، 15. سیّد محسن حكیم.
آیت‌الله اشراقى فعالیت‌هاى اجتماعى ، تبلیغى و علمى وسیعى داشت و قائل به وجوب تعیینى نماز جمعه بود. حاصل تلاش‌هاى خستگى‌ناپذیر و مطالعات حدود شانزده ساعته وى در طول شبانه روز، تحریر، تحقیق و تدوین بیش از 45 عنوان كتاب در رشته‌هاى مختلف علمى مانند تاریخ اهل بیت ، تفسیر، علوم قرآنى ، فقه ، اصول ، حدیث ، رجال ، تراجم و كلام گردید كه امید است به همّت فرزندانش به چاپ رسد. سرانجام وى در سوم محرّم 1392 برابر با 1350ش در تبریز بدرود حیات گفت و پس از تشییع شایسته در گورستان محله امیرخیز معروف به قوم تپه به خاك سپرده شد. سپس بر اثر تخریب قبرستان یاد شده در سال‌هاى اخیر، پیكرش به قبرستان وادى رحمت منتقل گردید و در قطعه هنرمندان دفن شد. نوشته سنگ مرقد وى چنین است :
مرقد فقیه مُفسر، محقق عالى قدر آیت‌الله حاج میرزا ولى‌الله اشراقى (أعلى الله مقامه) مؤلف 48 جلد كتاب بزرگ و رساله تحقیقى در علوم و معارف اسلامى 1287 ـ 1351 ش.
در حاشیه‌هاى راست و چپ و بالا و پایین مزار عبارات زیر آمده است:
تألیفات مطبوع: 1. اثبات الرجعة؛ 2. اثبات الآیات؛ 3. توضیح آیات الاحكام؛ 4. جمعه را در یابید؛ 5. اثبات الوظیفة؛ 6. بدائع الحكمة.
تألیفات خطى: 1. الإرشاد، شش جلد؛ 2. اثبات الآیات، دو جلد؛ 3. إثبات الرجعة، دو جلد؛ 4. الجمعة ما الجمعة؛ 5. تفصیل الآیات؛ 6. تفسیر آیات الاخلاق؛ 7. سایر تألیفات در مباحث فقه و اصول .
18 ـ آیت‌الله سیّد اسماعیل اصفیایى (1328-1410 ق)
آیت الله حاج سیّد اسماعیل اصفیایى شندآبادى فرزند میرعبدالله در سال 1328 ق در روستاى «شندآباد» از توابع شهرستان «شبستر» به دنیا آمد. قرآن، ابواب الجنان، گلستان سعدى، تاریخ معجم، تنبیه الغافلین و نصاب الصبیان را در مكتب خانه شندآباد فراگرفت و سپس به شبستر آمد و در نزد آیت الله حاج میرزاكاظم آقا شبسترى به تكمیل علوم دینى پرداخت. آنگاه به حوزه علمیّه تبریز رفت و در محضر آیت‌الله انگجى و آیت‌الله حاج سید مرتضى خسروشاهى به تحصیل سطوح عالى پرداخت و در كنار تحصیل به تدریس و امامت مسجد امامزاده سید حمزه روى آورد و به تفسیر قرآن كریم اشتغال ورزید.
ایشان اواخر عمر شریف را در قم سكنى نمود و به تهذیب و تزكیه نفس پرداخت، برخى از ویژگى‌هاى اخلاقى مانند تواضع و فروتنى، رقّت قلب، پرهیز از مقام و جاه‌طلبى، دلسوزى و رسیدگى به طلاب، عشق به حضرت ولیعصر(عج)، توجه به حاجات مردم، و نظم در كارها سبب گردید كه مورد توجه علماى بزرگ قرار گیرد. فرزندش سید محمد اصفیایى در مورد توجه وى به روزه‌هاى استحبابى مى‌نویسد :
ایشان از سال 1342 روزه مستحبى را از اوّل ماه رجب شروع نموده و به استثناى ایام عید فطر و قربان و روز عاشورا، افطار نكرد و پس از گذشت یك سال، سحرى را هم از برنامه خود حذف نمود و فقط براى استحباب سحور، مقدار یك استكان شیر مى‌خورد و تا سال 1356 به همین منوال گذشت و پس از آن فقط ایام مندوب الیه ماه‌ها را امساك مى‌كرد و در ایامى كه روزه نبود، فقط صبحانه و شام مى‌خورد.
وى علاقه فراوانى به بنیانگذار جمهورى اسلامى داشته و در اوایل انقلاب اسلامى به امامت جمعه شهرستان مراغه منصوب شد كه بنا به مصالحى بعد از مدت كمى به قم مراجعت نمود.
آثار و تألیفات وى چنین است :
1. تحقیق و چاپ محاسبة النفس تألیف سیّد بن طاووس؛ 2. كشف الریبة (چاپ مكرر).
وى در تاریخ بیست و ششم آذرماه 1368 ش مطابق با هیجدهم جمادى الاول 1410 ق وفات نمود و در باغ بهشت (مقبره علما) به خاك سپرده شد. زمانى كه خبر رحلت ایشان به آیت‌الله اراكى رسید فرمود: اصفیایى از اصفیا بود. و نیز وقتى كه آیت‌الله بهاءالدینى خبر ارتحال او را شنید فرمود: ایشان در آنجا (جهان آخرت) حكومت دارد.
فرزندانش عبارت است از :
1. روحانى وارسته، حاج سیّد عبدالله فاطمى‌نیا از افاضل علماى آذربایجان، مقیم تهران.
2. دانشمند نسخه پژوه، سیّد محمّد اصفیایى.
3. سیّد على اصفیایى.
4. سیّد محسن اصفیایى.[3]
19 ـ آیت‌الله میرزا محمود شتربانى (1294 ش ـ ...)
آیت‌الله حاج میرزا محمود حسنى نسبان شتربان معروف به «شتربانى»، فرزند حسن در سال 1335 ق برابر با 1294 ش در محله «شتربان» تبریز دیده به جهان گشود و بعضى از علوم ادبى را به طور خصوصى خواند و آنگاه در 15 سالگى به مدرسه حسن پادشاه رفت و مقدمات علوم ادبى را از آیت‌الله حاج میرزا حسین ایوقى، حاشیه را از آیت‌الله حاج میرزا على عسگر باغمیشه‌اى، قسمت عمده معالم را از آیت‌الله حاج میرزا على اكبر مرندى، بخشى از لمعه را از آیت‌الله سید ابراهیم دروازه‌اى، رسائل را از آیت‌الله حاج میرزا محمود دوزدوزانى، مكاسب را از آیت‌الله حاج میرزا جواد سلطان القرایى و جلد اول كفایة‌الاصول را از آیت‌الله دوزدوزانى بهره برد و سپس براى تكمیل آموخته‌هاى خویش به مشهد رفت و جلد دوم كفایة‌الاصول را نزد آیت‌الله حاج میرزا احمد كفایى خواند و بعد در جلسات خارج فقه آیت‌الله سید یونس اردبیلى حاضر شد و پس از آن مشهد را به سوى قم ترك كرد و بعد از اندك مدتى اقامت در آنجا به امر آیت‌الله حاج آقا حسین بروجردى به تبریز عزیمت نمود و در مدرسه حسن پادشاه به تدریس پرداخت.
ایشان در كنار تدریس در حوزه علمیه تبریز در ردیف شاگردان برجسته آیت‌الله حاج میرزا فتاح شهیدى، آیت‌الله حاج سید مرتضى خسروشاهى و آیت‌الله حاج میرزا رضى زنوزى قرار گرفت و سال‌ها در محضر آن‌ها كسب فیض نمود و در حاشیه آن از تفسیر آیت‌الله حاج سید كاظم شریعتمدارى و كلام آیت‌الله حاج سید مرتضى مستنبط استفاده نمود و در طول تحصیل با بزرگانى چون آیت‌الله حاج میرزا جواد آقا تبریزى، آیت‌الله سید یوسف مدنى تبریزى، آیت‌الله حاج میرزا ولى الله اشراقى سرابى و سید موسى اهرى به مباحثه پرداخت. وى از آیت‌الله سید ابوالقاسم خویى، آیت‌الله سید محسن حكیم، آیت‌الله سید محمد هادى میلانى، آیت‌الله سید عبدالهادى شیرازى، آیت‌الله سید كاظم شریعتمدارى، امام خمینى، آیت‌الله سید شهاب الدین مرعشى نجفى، آیت‌الله سید محمد رضا گلپایگانى، آیت‌الله شیخ محمد تقى بهجت، آیت‌الله میرزا جواد آقا تبریزى، آیت‌الله سید على خامنه‌اى اجازه امور حسبیه و از آیت‌الله
حاج شیخ یوسفعلى ممقانى و آیت‌الله مرعشى نجفى اجازه نقل اخبار و احادیث دارد و خود ایشان نیز به عده‌اى از افاضل اجازه روایتى داده است.
برخى از آثار علمى و قلمى وى چنین است :
1. ارشاد الحج؛ 2. میزان السعادة؛ 3. سفرنامه جبهه و جنگ؛ 4. زندگینامه چهارده معصوم؛ 5. جنگ و جهاد از دیدگاه قرآن؛ 6. ترجمه رسالة الحقوق؛ 7. برادران سفر بخیر؛ 8. تقریرات بحث (باب عدّه) آیت الله اردبیلى؛ 9. تقریرات بحث فقهى آیت الله شهیدى؛ 10. تقریرات بحث فقهى آیت الله خسروشاهى.
ایشان در سال 1331 ش به سفارش علماى وقت آذربایجان و درخواست مردم منطقه باسمنج، در آن دیار رحل اقامت افكند و بیش از نیم قرن در آن شهر مشغول خدمات علمى، دینى، فرهنگى و عمرانى بود. برخى از خدمات ایشان كه به كمك اهالى خیّر محل صورت گرفته، چنین است :
1. تأسیس بیمارستان 25 تخت‌خوابى با هزینه حاج على صباخ امیرخیزى؛ 2. احداث دبیرستان باقرالعلوم با هزینه خانواده حیدرنامى؛ 3. احداث دبستان ثامن الائمه با هزینه خانواده حیدرنامى؛ 4. تجدید بناى مسجد امام حسن 7؛ 5. تجدید بناى مسجد امام حسین 7؛ 6. تجدید بناى مسجد شهداء؛ 7. تجدید بناى مسجد قلعه (ولیعصر فعلى) 8. تجدید بناى مسجد دیزج؛ 9. احداث مسجد حاج ابدال؛ 10. تجدید بناى مسجد جانقور؛ 11. تجدید بناى مسجد شادباد؛ 12. تبلیغ و ترویج احكام الهى در مسجد ملا حسن واقع در خیابان مفتح؛ 13. اقامه نماز ظهر و عصر در مسجد امام حسین 7؛ 14. اقامه نماز مغرب و عشاء در مسجد قلعه (مسجد امام حسین 7).
معظم‌له ساكن باسمنج بوده و از علماى طراز اول آن منطقه به شمار مى‌رفت. او در بین علماى آذربایجان موصوف به فضل و تقوا بوده و با اعمال و رفتار بسیار نیكوى خود موجب آبروى اسلام و روحانیت شده است. وى در دوران جنگ تحمیلى علیه ایران 12 بار عازم جبهه‌هاى حق علیه باطل شده و خاطرات تلخ و شیرین بسیارى از آن روزها به یاد دارد.[4]
20 ـ آیت‌الله سید مهدى علوى بخشایشى (1310-1377 ش)
آیت الله حاج سید مهدى علوى، فرزند سید ابوالقاسم، فرزند میر على اكبر از سادات موسوى و از نسل پاك امام موسى بن جعفر 7 مى‌باشد. نسب نامه آیت الله علوى مورد تأیید نسب شناس خبیر آیت الله سید محمود مرعشى نجفى و فرزندش آیت الله سید شهاب الدین مرعشى نجفى مى‌باشد. وى در سال 1310 ش در «بخشایش» در خانواده‌اى مذهبى و زحمتكش به دنیا آمد. پدرش آقا سید ابوالقاسم شخصى متدین و به حرفه بنّایى اشتغال داشت. ایشان تحت سرپرستى پدر و مادرش پرورش یافت و قرآن مجید و خواندن و نوشتن را در زادگاه خویش فرا گرفت و در سن 13 سالگى به شهر تبریز مهاجرت نمود. وى در بدوِ ورود به تبریز در مدرسه مباركه طالبیّه سكونت كرد و مشغول فراگیرى علوم اسلامى گردید. معظم له دروس سطوح را در محضر اساتید وقت آن زمان از جمله: فقیه نامدار آیت الله حاج میرزا فتّاح شهیدى و آیت الله حاج سید مرتضى خسروشاهى فراگرفت و پس از ده سال اقامت در تبریز در سال 1333 ش راهى شهر مقدّس قم شد و در محضر اساتید حوزه چون : آیت الله سید كاظم شریعتمدارى، آیت الله شیخ عبّاسعلى شاهرودى و آیت الله میرزا هاشم آملى زانوى ادب بر زمین زد و سالیان بسیارى از علم آنان بهره‌مند شد و از برخى از استادان حوزه مانند: آیت‌الله سید شهاب الدین مرعشى نجفى، آیت الله سید محسن حكیم و آیت الله سید كاظم شریعتمدارى اجازه نقل حدیث و امور حسبیه دارد... فقید سعید همزمان با تحصیل به تدریس شرح لمعه، رسائل، مكاسب، كفایة الاصول، درس خارج فقه، تألیف كتاب و تبلیغ احكام دینى در ایّام تعطیلى حوزه علمیّه قم پرداخت و از این رهگذر موجب بهره‌ورى فرهنگى، معنوى و اخلاقى مردم شد.
آثار ایشان اعم از چاپى و خطّى عبارت است از :
1. گفتار علوى، 5 جلد؛ 2. داستان‌هاى علوى، 4 جلد؛ 3. پنج گفتار؛ 4. حقوق والدین بر فرزندان از دیدگاه اسلام؛ 5. آیین دوستى از دیدگاه قرآن و حدیث؛ 6.
سیماى اخلاق اسلامى، 2 جلد؛ 7. حاشیه بر عروة‌الوثقى؛ 8. تقریرات درس صلاة جمعه و جماعت و نماز مسافر بحث آیت الله حاج آقا حسین بروجردى؛ 9.تقریرات درس اصول آیت الله میرزا هاشم آملى؛ 10. فهرست العناوین و الموضوعات.
معظم‌له از محضرى خوش و اخلاقى شایسته و زندگى ساده و توأم با قناعت برخوردار بود و از دقایق زندگى‌اش بهره مى‌برد. فرد پركار و پرمطالعه‌اى بود و بر دقت در نقل و استناد به منابع معتبر اصرار مى‌ورزید. به آنچه مى‌گفت عمل مى‌كرد و همواره خدا را حاضر و ناظر خویش مى‌دانست. در بیان حق ابایى نداشت و پاس كسى را نمى‌داشت، در عبادت خدا و راز و نیاز با او خالص بود و نام خدا همیشه بر زبانش جارى بود.
حجّت‌الاسلام والمسلمین سید صادق تبیانى در مورد نماز استسقاء مرحوم آیت الله علوى در روستاى «ممدیل» مى‌گوید :
روزى با یكى از اهالى ممدیل روبه‌رو شدم. وى از احوال آن مرحوم جویا شد. گفتم كه ایشان رحلت نموده است.
با شنیدن این خبر سخت متأثّر شده و به شدت گریست!!
سپس از كرامت ایشان چنین تعریف كرد كه مردم روستا به جهت خشكسالى از آن مرحوم تقاضا مى‌كنند كه نماز استسقاء بخوانند. ایشان قبول كرده و مى‌فرمایند: شما بروید به صحرا، من هم پشت سر شما مى‌آیم.
هوا هم صاف و بى‌ابر بود! پس از مدّتى دیدم آن مرحوم پابرهنه، در حالى كه اوراد و اعمال مخصوص نماز را انجام مى‌دهد، آمد و نماز استسقاء را به جا آورد.
پس از نماز سر بر سجده نهاد و عرضه داشت :
پروردگارا! تا بر سرم باران نبارانى سر از سجده بر نمى‌دارم!
مدتى طولانى گذشت. سپس به تدریج ابرها نمایان گردید و باران بسیار خوبى بارید و ایشان هم سر از سجده برداشتند.
این عالم ربّانى پس از شصت و هشت سال زندگى پربركت در شهر قم بدرود حیات
گفت و پس از تشییع و اقامه نماز میّت به امامت آیت الله سید موسى شبیرى زنجانى در قبرستان ابو حسین جنب آرامگاه استادش، آیت الله سید كاظم شریعتمدارى در خاك آرمید. رو نوشت مضجع وى بدین قرار است :
العلماء باقون مابقى الدهر
مرقد عالم ربانى و فقیه صمدانى از افتخارات حوزه علمیّه قم، حضرت آیت الله حاج سید مهدى علوى بخشایشى كه عمر خود را صرف پیشبرد فرهنگ اسلام و تألیفات سودمند نمود، به تاریخ 7/4/1377 در سن 68 سالگى در جوار كریمه اهل‌بیت آرمید.
* * *
لازم به یادآورى است كه علاوه بر این بزرگان، آیت‌الله سید مرتضى خسروشاهى در مدت زمان طولانى اقامت خود در تبریز، ده‌ها و بلكه صدها نفر از طلاب و فضلاى حوزه علمیه تبریز را در مكتب علمى ـ فقهى ـ معنوى خود تربیت نمود كه پرداختن به شرح حال همه آن بزرگواران در این مختصر نمى‌گنجد.