فرد و جامعه و فلسفه تربیتى اسلام

مقدمه مترجم

به نام آن كه جان را فكرت آموخت!

جنبش هاى فكرى عصر ما و تصادم اندیشه هاى گوناگونى كه اجتماع بشرى را متزلزل و بحرانى ساخته امرى است محسوس و مشهود. در این میان ایدئولوژى ـ یا طرز تفكر اسلامى كه بدون تردید تنها طریق نجات بخش بشر است در برابر سیطره غرب ـ مورد تعرض دستگاه هاى مختلف سرمایه دارى غرب و كلیسا قرار گرفته و چه بسا كه افكار خام بسیارى از افراد نسل جدید هر روز به نحوى از این رهگذر مسموم مى شود. از طرف دیگر فكر مخرب ماتریالیزم به عناوین دیگرى جوانان ما را به وادى ضلالت و گمراهى سوق می دهد. با توجه به احساس همین خطرات مهیب است كه در گوشه و كنار جوامع اسلامى رجال جهان شناس و فكورى دامن همت به كمر زده و مى كوشند تا راه هدایت را به روى نسل جدید بر اساس منطق علمى و بحث دقیق بگشایند.

مؤلف عالیقدر كتاب حاضر، استاد محمد قطب یكى از ستارگان فروزان آسمان دانش و بینش اسلامى است كه به تألیف چنین اثر تحقیقى درخشانى توفیق یافته، و نگارنده خودش را سعادتمند می داند كه ترجمه آن را از اصل عربى در دسترس خوانندگان فارسى زبان به ویژه دانشجویان عزیز می گذارد و اطمینان دارد كه مطالعه این كتاب در اذهان و افكار طبقات روشن فكر و روشن دل بسیار مؤثر و مفید خواهد بود رجاء واثق دارم كه خوانندگان این كتاب براى تقویت بنیه فكرى جوانان از تشویق و راهنمایى آنان به مطالعه مباحث آموزنده این كتاب خوددارى نخواهند كرد تا این كه به لطف خداى متعال در چاپ هاى آینده تعداد بیشترى نشر گردد و مورد استفاده همه علاقه مندان قرار گیرد.

تهران ـ بهمن ماه 1345

سید غلامرضا سعیدى

مقدمه مؤلف

این كتاب داستانى دارد... چند سال قبل، اولین تألیفم را راجع به «نظریه اسلام درباره روح انسان، در زمینه فردى و اجتماعى» نوشتم و آن را بنام: «انسان بین مادی گرى و اسلام» نامیدم.[1] باید اعتراف كنم تا آن لحظه اى كه به نوشتن آن كتاب شروع كرده بودم، تصور نمی كردم كه نظر اسلام درباره روان انسان، تا این اندازه از هر جهت دقیق و جامع و همه جانبه باشد. از آن پس قهرا فكر كلى دیگرى را دنبال كردم و بر اساس آن فكر شروع به نوشتن كتاب كردم.

این فكر مبتنى بر این اساس است كه پایه نظر اسلام در موضوع حیات و انسان، روى اصل «توازن و تعادل» قرار گرفته و اسلام رژیم و نظامى است كه با دقت محسوس و ملموسى، بین نیروهاى گوناگون انسان یعنى بین روح و جسم و بین آمال بلند و آرزوهاى پردامنه و تمایلات غریزى و همچنین بین خضوع و تسلیم در برابر ضرورت هاى حیات و اوج گرفتن و پرواز در افق بسیار عالى ذهن بشرى، توازن قائل شده است. كما این كه اسلام در نقطه وسط بین افكار افراطى و اندیشه هاى تفریطى بشر و همچنین در میان دو قطب متضاد یك رشته عقاید و نظاماتى كه در راه سركوبى غرائز بشرى وضع شده، و در برابر فكر آزادى مطلق حیوانى، كه یك دسته از دانشمندان روان شناس امثال فروید از آن طرفدارى می كنند، قرار گرفته است و نیز در حد وسط بین جنبه فردى تفریطى جهان سرمایه دارى و جنبه افراطى عالم كمونیستى واقع شده است؛ همان طور كه در حد وسط بین مادی گرى عمیقى كه در محیط محسوسات غرق شده و روحانیتى كه جهان ماده را ندیده انگاشته و مهمل می گذارد و غرق در روحانیت و مجذوب طیف خیال شده، واقع گردیده است.

این است آن فكر كلى و عامى كه در نتیجه بررسى نظر اسلام درباره حیات و انسان، به دست آورده ام. از این گذشته در خلال خاطرات پیوسته و مسلسلى كه در ضمن نوشتن كتاب در ذهنم بیدار می شد. فیض عجیبى را درك كردم، به طورى كه گویى این معانى براى اولین بار به ذهنم خطور می كند و آن را طى طریق كشف می كنم!

مقدارى از این خاطرات را در كتاب «انسان بین مادى گرى و اسلام» تشریح كردم زیرا مربوط به آن بحث بود و براى توضیح آن فكرى كه اساس كتاب بر روى آن استوار شده بود این تشریح ضرورت داشت... و در عین حال باقیمانده این خاطرات كه ذهنم را به خود مشغول كرده بود از نظر دور می داشتم تا از طرفى كتاب مفصل نشود و از طرف دیگر جاى آن باشد كه در موقع مقتضى بدون تطویل و تفصیل، فكر كلى و عمومى پسیكولوژى (روان شناسى) اسلام به نحو مطلوبى تشریح گردد.

بارى، این قسمت از خاطرات در گوشه و كنار ذهنم فشرده و محبوس مانده بود و براى تنظیم و تدوین آن مجالى به دستم نمی آمد؛ تا این كه بالاخره به صورت همین كتاب منظم و مدون گردید.

مندرجات كتاب حاضر، مجموعه خاطراتى است كه كلیه اجزاء آن را یك رشته معینى به یكدیگر پیوند می دهد و آن عبارت از عرضه داشتن «فكر اسلامى» است درباره فرد و اجتماع كه شامل جنبه هاى مختلف روح بشرى و نشاط و فعالیت فردى و اجتماعى است.

خوانندگان ملاحظه خواهند كرد كه یك نوع تسلسلى در موضوعات این كتاب ملحوظ گردیده و یا دست كم یك نوع ارتباطى بین مجموعه مختلفى از مندرجات آن، كه موضوعى پس از موضوع دیگر بیان شده، وجود دارد، و به هر حال بزرگ ترین رابطه اى كه منظور نظر است، مأخوذ از منبع عقیده و اثر آن در حیات بشر است.

با توجه به این كه نشر این معانى در حكم بذرهاى صالحى است كه در راه تكوین نظریه «روانى اسلام» بكار می رود، مدعى آن نیستم كه در این باره به مرحله قاطعى رسیده باشم؛ بلكه به همین اندازه قانعم كه این باب را به روى ارباب تحقیق گشوده ام تا از این توضیحات و از تحقیقات دیگران، این بحث را به صورتى كه شامل همه جهات نفسانى و جنبه هاى روانى باشد مورد تحقیق قرار دهند تا این كه در برابر نظریات غربى، مورد بحث جهانى قرار گیرد و انحرافات و معایب آنها را جبران كند و در ایجاد عالم بهترى بر اساس هدایت صحیح و در جهت درست، سهیم و شریك باشد.

از خداى بزرگ كه اجابت كننده همه دعاها و درخواست ها است، مسئلت می كنم كه ما را در راه خیر و صواب موفق و كامیاب بدارد.

محمد قطب