گفتگویی با استاد سید هادی خسروشاهی
فكر می‌كنید اگر سید در مبارزات خود پیروز می‌شد، می‌توانست به آرمانهای خود تحقق بخشد و یا اینكه مقهور واقعیات موجود جامعه‌اش می‌گردید؟
اگر سید جمال در پیشبرد اهداف خود به عنوان مصلح اسلامی موفق گردید، در عمل سیاسی هم بطور طبیعی با توانایی هایی كه داشت، می‌توانست موفق باشد. چرا كه سید به هر كجا رفت، در گردآوری عناصر برجسته و شخصیت‌های فهمیده و روشنفكران متعهد و علمای وارسته موفق گردید. طبعاً سید این قدرت و توانایی لازم را داشت كه در صحنه عمل سیاسی، وفادار به آرمان های خود باشد. اگر ابزار كار یك عمل سیاسی فراهم باشد، پیروزی نیز حتمی خواهد بود. اگر سید توانسته بود در كار گردآوری یاران خود موفق باشد، بنظر من در عمل سیاسی نیز می‌توانست با اتكا به همین یاران، از مشكلات و موانع عبور كند. البته بر سر راه حركتهای اسلامی آن زمان و این زمان، در داخل و خارج، موانعی وجود داشته و دارد، اما سید یك آدم بسته و متحجر نبود كه نتواند با شرایط سیاسی زمان خود هماهنگی بكند.
چرا تا كنون از سید جمال آنچنان كه شایسته او است بزرگداشتی به عمل نیامده است؟
متأسفانه جهان اسلام با همه دِینی كه به سید دارد، بزرگداشتی كه در شأن سید باشد، تاكنون به عمل نیاورده است. البته اقدامات فردی كوچكی در ایران و افغانستان به عمل آمده است كه آنهم بیشتر به نشر كتاب هایی درباره سید منحصرشده است.
من فكر می‌كنم برای نظام اسلامی، این ضرورت وجود داشت تا كنگره‌ای جهانی برای بزرگداشت سید برپا دارد. لذا در این زمینه اقداماتی به عمل آمده است. ما هم اكنون در مراحل مقدماتی تشكیل یك كنگره جهانی هستیم و خوشبختانه مجمع تقریب بین مذاهب اسلامی با پیشگامی در این امر و با همكاری وزارت ارشاد اسلامی، قصد دارند به مناسبت یكصدمین سال شهادت سید، كنگره‌ای جهانی در تهران (سال آینده) تشكیل بدهند. البته این كنگره زمانی می‌تواند مفید واقع گردد كه تمام جوانب بررسی شود. اگر كنگره تشریفاتی باشد، حاصلی نخواهد داشت. ولی اگر همراه با شركت شخصیت‌های جهانی و محققین بزرگوار باشد، بنظرم در بزرگداشت سید نقش عظیم و مؤثری خواهدداشت.
لطفاً توضیحی درباره كارهای تحقیقی و تألیفاتی كه درباره سید در نقاط مختلف جهان گردیده، ارائه بفرمایید؟
متأسفانه كار ما مسلمان ها درباره سید و اندیشه‌های او در خور تعریف نیست، یعنی كار زیادی انجام نداده‌ایم. خارجی ها، بویژه پس از قیام پانزده خرداد و پیروزی انقلاب اسلامی، اهتمام خاصی به اندیشه و كارهای سید داشته‌اند.
برای نمونه، خانم « نیكی كدی » استاد دانشگاه امریكایی، كتاب قطوری درباره سید تألیف كرده است كه البته دارای اشتباهات زیادی است. وی همچنین مجموعه مقالات سید را كه در سال 1312 هجری شمسی در تهران چاپ شده بود، به انگلیسی ترجمه نموده و تحت عنوان « پاسخی به امپریالیزم » An Islamic Response to Imperialsm چاپ كرده است.
مقالات دیگری هم دیگران داشته‌اند. در مصر و لبنان كتابهایی چاپ و منتشر شده كه بعضی‌ها در دفاع از سید و برخی دیگر در حمله به اوست. مثلاً یك نویسنده مسیحی مصری به نام دكتر « لویس عوض » كتابی به نام « ایرانی پیچیده‌ای‌در مصر » نگاشته است: « ایرانی غامض فی مصر »... خوب؛ از نام كتاب می‌توان به محتوای آن پی برد!... در قبال آن، كتابهائی را استاد دكتر محمد عماره در دفاع از سید در مصر منتشر ساخته است... در سویس آقای آلبرت قدسی زاده یك كتابشناسی توصیفی از سید تألیف كرده كه در حدود هفتصد كتاب مقاله درباره سید را در بر می‌گیرد. دو سال قبل نیز آرشیو نخست وزیری تركیه، اسناد و مدارك سلطان عبدالحمید را فهرست بندی و به معرض نمایش گذاشته بود(هدف تركیه از ارائه این اسناد این بود تا اسناد مربوط به كشتار ارمنیها را به معرض دید همگان بگذارد، چرا كه اكنون تبلیغات زیادی روی این مسئله از سوی ارمنی ها صورت می‌گیرد كه با واقعیات سازگار نیست). من در رابطه با این اسناد به تركیه رفتم. در بررسی كه از اسناد داشتم، متوجه شدم در تمامی اسناد مربوط به سید، علامت زده شده است. از مسئول آرشیو سؤال كردم، این علامت ها را چه كسی قبل از من زده است؟ او گفت قبل از شما یك خانم محقق امریكایی، از این اسناد صورت برداری كرده است و این خانم آمریكایی كسی جز « نیكی كدی » نبود! جالب است كه یك خانم امریكایی از آن سوی دنیا برای تحقیق درباره سید و اهداف او، بلافاصله به استانبول می‌آید و كپی اسناد را با خود می‌برد و ما، آن هم بطور شخصی و انفردای، بعد از او می‌باشیم.
البته برگزاری كنگره بزرگداشت سید در سال آینده فرصتی است تا بتوانیم اسناد و مدارك را جمع آوری بكنیم. این كنگره به مناسبت صدمین سال شهادت وی برگزار می‌شود. سید در سال 1314 ه.ق به شهادت رسید و امسال 1415ه ق است. ولی با احتساب تاریخ هجری شمسی دو سال به صدمین سال باقی می‌ماند. بهرحال هدف این است كه ازاین مرد بزرگ تاریخ اسلام قدردانی و تجلیل بعمل آید.
در مورد مدارك و اسناد مربوط به زندگی و فعالیتهای سید، فكر می‌كنید در كدامیك از آرشیوهای جهان می‌توان اسنادی درباره ایشان بدست‌آورد؟
سید هر كجا كه رفته و فعالیت كرده، آن كشورها و یا سفارت های مستقر در آن كشورها، اخبار و اطلاعات مربوط به فعالیتهای ایشان را جمع آوری و ضبط كرده‌اند. من اسناد وزارت خارجه انگلیس را درباره سید دارم كه در حدود چهارصد صفحه است. بطور طبیعی برای جستجوی اسناد مربوط به فعالیتهای سید باید به پاریس، قاهره، مسكو و تهران و سایر جاها مراجعه كرد. متأسفانه اسناد وزارت امور خارجه ایران در مورد سید مفقود شده است. در دوران رژیم قبلی مدارك سید در پاكتی قرار داشته و روی پاكت نوشته‌اند شامل 61 طغرا، مدارك مربوط به سید، نگهداری می‌شود. گویا در آن موقع یكی از محققین كه كتابهایی در دوران شاه منتشر كرده و در واقع مورخ دربار پهلوی بود و اكنون هم در قید حیات است اسناد را برداشته و با خود برده است! روزی در دفتر مطالعات من از او پرسیدم كه بعضی از این اسناد در كتابهای شما چاپ شده، بقیه در كجاست؟ گفت همه اسناد من در موشك باران در همدان از بین‌رفت!(1)
....................................................................
1- این شخص كه استاد در مصاحبه خود به او اشاره مى كنند «ابراهیم صفائى » مورخ معروف دربار پهلوى است. او در تحریف تاریخ و در هتاكى نسبت به سید جمال الدین و در دفاع از عناصر منفور رژیم پهلوى، ید طولانى دارد.
ابراهیم صفائى مسئول طرح: بررسى اسناد تاریخى دربار، از سال 2534! شاهنشاهى بود و از آثار او است: كودتاى 1299 و آثار آن زمینه هاى اجتماعى 1299، رضا شاه در آئینه خاطرات، بنیادهاى ملى رضا شاه كبیر و آثار دیگرى از این قماش است كه همه آنها در دوران پهلوى چاپ شده و شواهد خوبى بر حقوق بگیرى و قلم بمزدى اوست.
این مورخ حقوق بگیر دوران پهلوى، در آخرین اثر « تحقیقى » خود، كه آن هم درباره « زندگینامه سپهبد زاهدى » است، چنین مى نویسد:
« ... سپهبد رزم آرا نخست وزیرى كه به طرح ملى شدن نفت، كه خواست آمریكا بود پاسخ بد داده بود، با تحریك كاشانى و مصدق و اعضاى جبهه ملى و سازش آنها با نواب صفوى رهبر گروه فدائیان اسلام و آگاهى عوامل شاه شد به وسیله خلیل طهماسبى عضو تعلیم دیده فدائیان اسلام گشته شد و در همان روز مصدق در جلسه كمیسیون نفت منتظر رسیدن این خبر بود، پس از آگاهى از قتل رزم آرا گفت: خوب شد یك سگ كشته شد و مانع ملى شدن نفت از میان رفت... »
با این « شاهكار! » دیگر شاید نیازى به معرفى بیشتر وى نباشد. ( زندگینامه سپهبد زاهدى « تحقیق و تألیف: ابراهیم صفائى » چاپ اول، 1373، انتشارات علمى - تهران)
در قاهره، در دارالوثایق اسنادی وجود دارد كه هنوز منتشر نشده است. در روسیه ما هنوز نمی‌دانیم چه چیزهایی درمورد ایشان وجود دارد؟ در پاریس خانم هما ناطق، اسناد موجود در اداره پلیس و غیره را جمع‌آوری كرده و به عنوان‌پایان نامه تحصیلی خود چاپ كرده است. خواهی نخواهی در افغانستان و جاهای دیگر هم اسنادی وجود دارد. اسنادتركیه هم هنوز چاپ نشده است. مسئول آرشیو نخست وزیری تركیه در جواب من در مورد تاریخ انتشار اسناد گفت:خود نخست وزیری قصد دارد مجموعه اسناد مربوط به سید را به زودی چاپ كند! و البته 3 سال از آن تاریخ گذشته وتاكنون سندی چاپ نشده است. عدم انتشار اسناد، این اجاره را به دشمنان می‌دهد كه به سید اتهامات عجیت وغریبی بزند. خصوصاً كه با گسترش حركت اسلامی در جهان مواجه هستیم. واقعیت این است كه به تعبیر مرحوم‌محیط طباطبایی، تاكنون دو نفر در دهه‌های متمادی. یكی خود ایشان و دیگر بنده در رابطه با شناسایی سید جمال‌الدین اسد آبادی فعال بوده‌ایم... آنهم اشاره كردم كه بطور انفرادی!...
در كنگره بزرگداشت سید جمال، قصد دارید چه آثاری را درباره سید چاپ و منتشر كنید؟
با توجه به اینكه اینجانب، مدت تقریباً چهل سال به جمع آوری سند، عكس و مطلب درباره سید مشغول بوده‌ام، تقریباً آرشیو كاملی درباره ایشان جمع آوری كرده‌ام. این اسناد شامل برخی از اسناد خانوادگی سید می‌شود كه توسط نوه خواهری سید، دوست عزیز و فقیدمان آقای « صفات‌الله جمالی » در اختیار اینجانب قرار داده شده است. من در ایتالیا، دوره كامل مجله العروة الوثقی را چاپ و در كشورهای عربی و اسلامی توزیع كردم. قرار است. دوره مجلات العرة‌الوثقی را چاپ و در كشورهای عربی و اسلامی و توزیع كردم. قرار است دوره مجلات العروة‌الوثقی وضیاءالخافقین تجدید چاپ گردد. دوره ضیاءالخافقین را من از كتابخانه British Muscum بدست آوردم، از ضیاءالخافقین تنها 5 شماره منتشر شده است. كتابی از سید موجود است كه تاكنون گمان می‌رفت متعلق به شیخ محمدعبده باشد. این كتاب « تعلیقاتی بر شرح عقاید عضدیه » جلال‌الدین دوانی است. ظاهراً محمد عبده آنها را یادداشت می‌كرد، یعنی در واقع مقرر بوده است ولی بعد از فوت عبده، در مصر این مطالب به نام عبده چاپ شده است. و البته به دلایلی، كاملاً مشخص، این كتاب متعلق به سید است. اول اینكه تاریخ كتابت آن را با اقامت سید در مصر تطبیق دارد و دوم اینكه شیخ محمد عبده در آن ایام 21 یا 22 سال داشته است و نگارش چنین كتابی عمیق در فلسفه و كلام از طلبه‌ای نوجوان، مقدور نیست. از طرف دیگر ما در متن این كتاب استشهادات زیادی به لغات فارسی مشاهده می‌كنیم. این استشهادات از شخصیتی است كه به زبان فارسی مسلط بوده است. رساله دیگر سید كه نسخه خطی از آن‌در كتابخانه مجلس وجود دارد. رساله « الواردات فی سرالتجلیات » می‌باشد، كه نوشته‌ای عرفانی از سید است وتاكنون منتشر نشده است. تاریخ اجمالی ایران، بحثی از سید درباره تاریخ ایران است كه مرحوم فرصت‌الدوله شیرازی‌آن را تقریر كرده و در مقدمه دیوانش آورده است. كتابی دیگر تحت عنوان « تتمة البیان فی تاریخ الافغان » از تألیفات‌دیگر سید است و در سال 1901 یا 1903 در مصر چاپ شده است. ما ان‌شاءالله خواهیم كوشید در این بزرگداشت،مجموعه‌ای در ده جلد از آثار سید و یا كتابهای مربوط به سید را چاپ كنیم.
نام سید همگام با جنبش اسلامی معاصر است، از چه راهی می‌توان به اوج گیری این جنبش كمك كرد؟
بهترین راه، « سهیم » شدن در اوج گیری جنبش جهانی اسلام است. برای فعال كردن این جنبش جهانی، بنظر من هیچ چیزی بهتر از نشر اندیشه اسلامی نیست. اگر ما بتوانیم اصول اسلامی را آنگونه كه از قرآن و اخبار ائمه هدی به‌دست می‌آوریم در سطح جهانی عرضه كنیم، فكر می‌كنم بهترین سرمایه گذاری را در به ثمر رساندن جنبش جهانی‌اسلام انجام داده‌ایم. نمونه انقلاب اسلامی ایران به رهبری پیامبر گونه امام، موردی است كه می‌توان با تكیه بر تجربه آن اقدام كرد. اگر تبلیغ، خطابه و نوشتاری بوجود نمی‌آمد، انقلاب اسلامی هیچگاه به پیروزی نمی‌رسید. همین مسئله نیز در مورد سایر كشورها صادق است و باید فعالیت های تبلیغی و نوشتاری در سطح وسیع تری صورت بگیرد تا به اوج‌گیری جنبش جهانی كمك شود.