سرگذشت تقریب یك فرهنگ؛ یك امت

ولی اینكه كسی را بیابی كه به سرزمین‌های دوری سفر كند و در عرصه‌های اندیشه و فرهنگ و قلم به چنان مقامی رسد كه چون ستاره‌ای در آسمان این سرزمین‌ها بدرخشد و به زبان دیگران ـ و نه به زبان مادری خود ـ بنویسد و وارد گود علما و بزرگان فقه و اصول شریعت مذهبی ‌جز مذهب خویش گردد و ستایش آنان‌را برانگیزد، از چنین شخصیتی هرگز نمی‌توان چشم پوشید، و نیكوتر آنكه با وی آشنا شویم و در وی اندیشه كنیم! چه بسا برخی گمان كنند كه این، سخنی گزاف و به‌دور از واقعیت و یا نوعی خیال‌پردازی است!
  هرگز! هیچ مبالغه یا گزافه‌گویی نیست اگر بگوییم مردانی هستند كه نظریة «عزلت و انزوای» قومی یا مذهبی را پشت سر گذارده و به دورترین مرزها رسیدند و به شایستگی تمام در دنیای اسلام ـ خاستگاه اندیشة والا و فرهنگ هدفمند ـ به حركت درآمدند و از برجستگان آن گشتند و جایگاه برجسته‌ای در عرصة علوم مقایسه‌ای یافتند و از جمله كسانی بودند كه اخلاق والای محمدی و فرهنگ "تقریبی" راهنمون را، تجلی و تجسّم بخشیدند.

 چنین كسان به این نیز بسنده نكردند و دارایی معنوی خود را بر دوش كشیدند و در این زمین پهناور به گشت و گذار پرداختند و مسلمانان با زبان و فرهنگ و مذهب فقهی و عقایدی گوناگون را با شور و شوقی وصف ناپذیر مورد خطاب قرار دادند تا در هر كاری برای گردآوری این امت و حمایت و صیانت از وحدت و كرامت و شرافت آن، سهیم باشند؛ آنها گام‌های بلندی در راستای "تقریب" برداشتند و دستاوردهای بزرگی در این زمینه به‌دست آوردند و شگفتی و در عین حال حیرت فراوانی برانگیختند.

شگفتی از این نظر كه آنها كاری را به انجام رساندند كه دیگران قادر به انجام آن نشدند و چیزی‌را تحقق بخشیدند كه دیگران درتحقق آن ناتوان ماندند ، از این روی اسوه والگویی برای دست‌اندركاران این امر گردیدند و حیرت از اینكه دستاوردهای آنان در این فاصلة اندك زمانی و در شرایط بسیار بد و امكانات ناچیز و حمایتی كه در بهترین حالت باید منفی‌اش توصیف كرد، به‌دست آمد. وقتی مصلحی بخواهد چنین "پروژه‌های ملی" در چارچوب كشور كوچكش را پیاده كند، بدون تردید نیازمند كوشش‌هایی دوچندان از سوی وی و حمایت مالی بزرگ و همراهی گروه پرشماری از كارشناسان در عرصه‌های مختلف، همه و همه برای تحقق فرمول مصالحة مشتركی است كه شامل چندین نكته به عنوان شالوده‌ای برای پرداختن به آنها در نوبت‌های بعدی می‌گردد.

این در خصوص پروژة "مصالحه" ای ملی در یك چارچوب ـ اگر بشود گفت ـ‌ تنگ است. حال اگر این پروژه، مصالحة فرقه‌ای و میان دو طرف شیعه و سنی باشد كه به‌اتفاق، اكثریت قاطع مجموعه مسلمانان جهان را كه از یك میلیارد نفر فراتر می‌رود  شامل می‌شوند، چه امكانات و حمایت‌هایی نیاز دارد؟
  گریزی از شگفتی دستاوردهای این گروه اندك از مصلحانی كه هیچ دولتی از ایشان حمایت نمی‌كرد و هیچ طرفی را برای پشتیبانی و تأیید اقدامات خویش در كنار خود نداشتند، نیست؛ آنها تك تك رو به سوی همه جای این كره خاكی و محل حضور مسلمانان از هر رنگ و مذهبی نهادند تا محبت و دوستی میان ایشان را گسترش دهند و پیوندهای الفت و مهر میان آنان‌را تحكیم بخشند و عوامل اقدام متقابل میان پیروان و نخبگان روشنفكرشان را تثبیت نمایند.

از میان این گروه و در واقع برجسته‌ترین ایشان،‌ "آیت الله شیخ محمد تقی قمی" است كه زندگی خود را وقف این‌كار كرد و هر آنچه داشت در راه تحقق این هدف یعنی رساندن دعوت شكوهمند محمدی به سرتاسر كشورهای اسلامی و تبلیغ اخلاق والا و رهنمونگر در میان مسلمانان پیشكش كرد، تا راه پیامبرشان مصطفای امین (علیه الصلوة و السلام) و اهل بیت راهنمون و هدایتگر و یاران نیك و برگزیده‌اش را ـ كه اخلاق قرآنی و آرمان‌های مكتبی را تجسم بخشیدند و جماعت مسلمانان و وحدت و همدلی و همیاری ایشان را بنابر مصالح زودگذر شخصی، متفرق و پراكنده نساختند و از "برادری" و "همدلی" كه پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در میان ایشان به‌ودیعه نهاد و بنیادهای آن‌را استحكام بخشید عدول نكردند و هرگز به طایفه و خویشان خود - در صورتی كه ستمگری كرده بودند - گرایش نداشتند و در حالت انحراف، به یاری ایشان نشتافتند ـ در پیش گیرند.

این مرد، ایمان راسخ و مستحكمی به ضرورت پای‌بندی به وحدت اسلامی و نفی تعصب‌های فرقه‌ای به منظور تحقق اهداف عالیة اسلام و پیروزی بر دشمنانی دارد كه از هر سو آن‌را نشانه گرفته و مورد یورش قرار داده‌اند و در راه تضعیف و درهم شكستن همیشگی شكوه و عظمت آن، دست یاری به همدیگر داده‌اند.

 او با رساترین عبارت‌ها و با كار و تلاش خود ثابت كرد كه تحقق وحدت میان مذاهب اسلامی و فراهم آوردن فضای "تقریبی" مناسب برای آن، خواب و خیال نیست، زیرا اختلاف میان مذاهب در گسترة اصول نیست؛ خدای آنان یكی، پیامبرشان یكی، كتابشان یكی، قبلة ایشان یكی و حجّ آنان یكی است... نماز و روزه و زكات آنها نیز یكی است، اختلاف‌ها تنها در برخی فروع ثانوی است كه هرگز نمی‌تواند عامل "زمینه ساز" برای تفرقه و دشمنی باشد و توجیه شرعی برای تعصب و كینه توزی‌هایی كه قرآن كریم و سنت پیامبراكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و آموزه‌های اهل بیت طاهرین آن‌حضرت (علیهم السلام) و توصیه‌های علمای گرانقدر مسلمانان ـ همگی از آن برحذر داشته‌اند، فراهم آورد.
  او (رحمة الله علیه) عمیقاً بر این باور بود كه در صورت وجود نخبه‌ای مخلص، برخوردار از درك و فهم عالم خردمند و نبوغ مجتهد آگاهی كه در راه رضای خدا از سرزنش هیچ سرزنش كننده‌ای نهراسد و جز سخن حق و حقیقت محض بر زبان نراند، اختلاف برادران هرگز نمی‌تواند ادامه داشته باشد.

 چنانچه این امر به صورت درستی تحقق پذیرد، می‌تواند به دلیل مقام و موقعیت علما و نخبة مؤمن نزد عموم مسلمانان و مطاع بودن ایشان به گونة فعالی بر توده‌های وسیع اسلامی اثرگذار باشد و حركت عام اسلامی را در عرصه‌های بین‌المللی در جهت بالا بردن حضور اسلام و حمایت از آن در برابر تعرّض دشمنان كین‌توز، فعال‌تر سازد.
  اخلاص و اصالت و اخلاق والایی كه "شیخ المصلحین علامه شیخ محمدتقی قمی" (رحمة الله علیه) یكجا از آن برخوردار بود، علمای مذاهب فقهی و اساتید دانشگاه‌ها و چهره‌های اجتماعی و سیاسی مصر را ـ در دوره‌ای كه در مصر حضور داشت ـ‌ به احترام و ستایش و تمجید مبالغه‌آمی‍زی از وی واداشت.

كافی است به القاب و توصیفاتی كه روزنامه‌ها و مجلات مصری و عناوینی كه نشریات متضمن مصاحبة مطبوعاتی با وی،‌ بر صفحات خود می‌نهادند و انبوه ستایش و تمجید را كه اصحاب قلم و روشنفكران عرب مسلمان و غیرمسلمان در سخنرانی‌ها و خطبه‌های خود در حق او بیان می‌كردند، از نظر بگذرانیم. كسی كه مقالات این مصلح بزرگ و سخنرانی‌های ایراد شده و منتشرشدة او را در روزنامه‌های آن‌روزگار از نظر بگذراند، بر سلامت ذهن، متانت شیوه و قدرت طرح و اثرگذاری آنها ـ كه مخاطبان را كاملاً متقاعد می‌ساخت ـ پی می‌برد.
  ای بسا جالب‌ترین جنبة شخصیت این مرد ـ علاوه بر شجاعت و شور وشوق فوق‌العاده‌اش ـ دو نكته بود: یكی ادب اعتراضی كه از آن برخوردار بود و بر گفت‌وگو و مناقشة علمی پی‌ریزی شده و از حساسیت‌های افراطی و عواطف شخصی یا مذهبی جوشان كاملا به‌دور بود؛‌ او هرگز به‌دنبال وسایل دیگری به عنوان مقابله به مثل یا واكنش خشونت‌آمیز یا به رغم داشتن روابط تنگاتنگ با مقامات دولتی و برخی طرف‌های دیپلماسی غربی، تکیه به قدرت به عنوان شیوه‌ای برای برخورد با مخالفان و معترضان نبود؛ 

و دیگری: پای بندی وی به مصلحت عالیة اسلامی بود. او رفتار و سلوكی را بر خود تحمیل كرده بودكه در راستای تحكیم جایگاه اسلام در دل مردم حتی به بهای پایمال شدن مصلحت شخصی‌اش بود.
  این مرد با رفتار و شیوة برخوردش، ابعاد حقیقی تعالیم اسلام و آرمان‌های قرآنی و اخلاق نیكوی محمدی را تجسم بخشید و با این كار در راه تثبیت گام‌های نخست حركت "تقریب" و شكل‌گیری وحدت میان طیف‌های مختلف مسلمانان كه خود (رحمة الله علیه) از برجسته‌ترین و سرسخت‌ترین منادیان آن بود، كوشید و در این راه از رهبری‌های خردمندانه امام خمینی (قدس سره) در رهبری انقلاب اسلامی در ایران و پس از وی خلف صالح او "مقام معظم رهبری آیت الله خامنه‌ای" در ادارة امور كشور، تأسی جست و رهنمودهای ایشان در چارچوب فراخوانی به اندیشة اصیل اسلامی را تداوم بخشید.
  و به‌این ترتیب، انبوه فراوان مواضعی كه در زندگی خویش ثبت كرد و مجموعة رفتارها و سیره‌ای كه مردم از وی به‌خاطر دارند، ادامه بخش اخلاق و رفتار اهل بیت نبوت (علیهم السلام) و صحابة بزرگوار و علمای صالح به‌شمار می‌رود.

 از اینجاست كه مواضع وی از بُعد الهی والایی در میان امت برخوردار گشت و دیدگان را متوجه وی و توجه همگان را به‌خود معطوف ساخت.
  بنابراین شگفت نیست كتابی را در اختیار داشته باشیم كه به بخشی از جنبه‌های درخشان این شخصیت برجسته و یگانه یعنی اندیشه، فرهنگ و فراخوان "تقریبی" وی می‌‌پردازد كه از سوی "حجة الاسلام و المسلمین سید هادی خسروشاهی"1 ـ با مقدمه و ملحقات ـ تهیه و تألیف شده است؛ به نظر می‌رسد كه نامبرده با انتشار این اثر، دو هدف را در نظر داشته است:
  یكم: نشر فرهنگ تاریخی با معرفی برجسته‌ترین علما و مصلحان معاصر به منظور اقتدای به آنان و در نظر گرفتن ایشان به عنوان الگویی برای امت بویژه در شرایط بسیار دشوار و نابسامانی كه از سر می‌گذراند.

دوم: ریشه‌دارساختن آگاهی‌های "تقریبی" در میان فرزندان و جوانان ما كه همواره و با شور و شوق فراوان، چشم انتظار پیروزی اسلام بر لشكریان تجاوزكار استعمار و صهیونیسم جهانی هستند.
  همین امر "مركز تحقیقات و مطالعات علمی" وابسته به "مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی" را بر‌ آن داشت تا از هرگونه كمكی برای چاپ و انتشار این اثر گرانقدر و هدفمند به صورتی زیبا و عرضة آن به این شكل جدید، دریغ نورزد تا این نیز در كنار دیگر برنامه‌ها و فعالیت‌های علمی و فرهنگی كه این مركز در راستای تحكیم وحدت میان مذاهب اسلامی و تثبیت محبت و مودت و احترام میان نخبگان مسلمان و گسترش فرهنگ "تقریب" در میان محافل فرهنگی، فكری و اجتماعی به عمل می‌آورد، قرار گیرد.

ما ضمن ارزش‌گذاری به كوشش‌های نگارنده و تلاش‌های پیگیر ایشان در ارائة این اثر جامع، از برادران بخش "تاریخ" و "رجال" وابسته به این مركز و بویژه برادر فاضل، آقای "شوقی محمد" و از دو بزرگوار دیگر، آقایان:‌ "علی خزعلی" و "یاسین العلوان" كه كوشش‌های شایانی در ویرایش پیش‌گفتار دربارة "تقریب" به‌عمل آوردند، و همچنین آقای محمد مقدس كه به ترجمه كتاب  به زبان فارسی اقدام كرده، تشكر می‌كنیم؛ خداوند آنان را در كارها و برنامه‌های دیگرشان موفق گرداند، ان شاء الله.

   مركز تحقیقات و مطالعات علمی
    مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی