شهید نامدار عاشورا ثقةالاسلام تبریزی

پیشگفتار
روحانیون و علمای اسلام در تاریخ و فرهنگ ایران همواره جایگاه برجسته و سهم مهمی داشته‌اند و دارند. سابقه‌ی حضور علما در عرصه‌ی سیاست و اجتماع بسیار طولانی است، ولی همزمان با شیوع و گسترش تشیع در ایران و با رسمیت‌یافتن آن در سال 907 ق، مرحله‌ی جدیدی از هویت ملی و دینی تحت زعامت مرجعیت شیعه نمودار گردید و پرچمدار حفاظت و دفاع از هویت ایران شیعی شد. نهضت عدالتخواهی كه بعدها به مشروطیت معروف گردید، با حركت مراجع وقت آغاز گردید و به راه افتاد. خود آنان هزینه‌های سنگینی پرداخته و شهدای برجسته‌ای تقدیم رهایی ملت نمودند. در میان علمای شهید عصر مشروطیت میرزا علی ثقةالاسلام تبریزی از نامبردارترین شخصیت‌ها به‌شمار می‌رود.

وی همچون دیگر علمای تبریز نقش فعالی در پیشبرد اهداف نهضت عدالتخواهی داشت. ثقةالاسلام ضمن آنكه روحیه‌ی ضداستبدادی داشت با سلطه‌ی بیگانه هم به‌شدت مخالف بود و همچون سایر علمای شیعه خواهان حفظ استقلال و آزادی ایران و ایرانیان بود. او اقدامات افراطی و ضدمذهبی مشروطه‌خواهان را هم به زیان نهضت می‌دانست و با آن مخالفت می‌كرد.
ایستادگی و آزادگی ثقةالاسلام در مقابل نیروهای اشغالگر روس، كه منجر به شهادت او در روز عاشورای 1330 ق گردید، از اقدامات مهم و قابل ستایش زندگی وی و تاریخ تشیع است.
مركز اسناد انقلاب اسلامی براساس رسالت تاریخی خود جهت ثبت و تدوین مبارزات علمای شیعی و تبیین نقش آنها در تاریخ ایران، انتشار كتاب شهید نامدار عاشورا ثقةالاسلام تبریزی از آثار ارزشمند استاد حجت‌الاسلام والمسلمین سیدهادی خسروشاهی را، كه تحقیقات تاریخی گسترده‌ای در راستای شناخت و آشنایی نهضت‌های معاصر انجام داده‌اند، در دستور كار قرار داده است. این مركز ضمن تقدیر و سپاس از مؤلف محترم از زحمات معاون پژوهشی آقای دكتر اكبر اشرفی، مدیر بخش تدوین آقای رحیم نیكبخت كه زحمت تهیه‌ی برخی از تصاویر و رفع نقایص متن را برعهده داشت و آقای احمد آدینه‌وند كارشناس بخش تدوین و همچنین همكاران محترم در مؤسسه فرهنگی هنری و انتشارات قدردانی می‌نماید.

مركز اسناد انقلاب اسلامی
مقدمه
ورود اسلام به ایران آغازگر دوره‌ی جدید و تحول عمیق تاریخی بوده است كه ایرانیان آن را با قبول تعالیم الهی اسلام استمرار دادند. از بدو ورود اسلام به ایران تا رسمیت‌یافتن مذهب تشیع، ایرانیان همواره به اهل بیت ارادت می‌ورزیدند. عزیمت امام رضا(ع) به ایران و استقبال تاریخی مردم در مسیر راه از آن حضرت، گواه چگونگی این محبت است. در دوره‌ی غیبت امام، علما، وظیفه‌ی رسیدگی به امور زندگی فردی و اجتماعی مردم را برعهده دارند. در واقع وظیفه‌ی اصلی آنان ترویج شریعت و اجرای احكام الهی و آگاه‌سازی مردم به وظایف دینی‌شان است. براساسِ همین وظیفه علما شركت و تلاش در عرصه‌ی سیاسی و اجتماعی و حفظ حدود و ثغور اسلام و رفاه و آسایش مردم مسلمان را علیرغم همه‌ی مشكلات پذیرفته‌اند... البته می‌دانیم كه علما یا نهاد روحانیت شیعه در همه‌ی زمینه‌ها مستقل از حكومت بوده و از لحاظ تأمین معیشت و امور مالی به وجوهات شرعی كه توسط توده‌های مردم باایمان پرداخت می‌گردد تكیه دارد كه پشتوانه‌ی حفظ استقلال حوزه‌های علمیه و هزینه‌های نهاد روحانیت شیعه است. این تعاون و همكاری عملی بین روحانیت و مردم یكی از عواملی است كه هر زمان از طرف حكومت‌ها به حقوق مردم تعرض صورت بگیرد علما اقدام می‌كنند و در واقع بیوت علما مهم‌ترین پایگاه مردم ستمدیده و محروم بوده است.

با افزایش نفوذ قدرت‌های خارجی در ایران و تلاشِ مستمر آنان برای سلطه‌ی همه‌جانبه بر ایران و استثمار مردم، علما علاوه بر مبارزات ضداستبدادی، برای حفظ كیان اسلامی و نبرد با استعمار وارد مبارزه با بیگانگان شدند. در همین رابطه صدور فتاوای جهادیه در دور دوم جنگ‌های روسیه تزاری علیه ایران و حتی حضور عده‌ای از مراجع در میدان نبرد هم بر همین اساس صورت گرفت. پس از آن هم حركت‌های آزادی‌خواهانه‌ای كه در تاریخ معاصر ایران روی داده است همگی با حضور و هدایت علما و مراجع بوده است.

در این میان آذربایجان به جهتِ موقعیت استراتژیك و همجواری با دو امپراتوری فزونخواه (عثمانی و روسیه تزاری) و تهاجم‌های گسترده بیگانگان برای ازمیان‌بردن دولت شیعی صفوی، به صحنه‌ی رویارویی با سلاطین عثمانی تبدیل شد. آنچه این خطه را در حفظ استقلال پابرجا می‌ساخت، رهنمودهای روحانیون و روحیه‌ی دینی و باورهای مذهبی بود و به همین دلیل است كه آیین‌ها و مراسم مذهبی در آذربایجان، گسترده‌تر و عمیق‌تر از سایر نقاط كشور برگزار می‌شده است. پرواضح است كه وجود چنین روحیه و غیرت دینی نتیجه‌ی مساعی علما و مراجع دینی این سامان بوده است.

در نهضت مشروطیت همچنان كه آذربایجان پیشتاز بود، علمای این سامان هم در تحققِ اهدافِ عالیه آن از پیشگامان به حساب می‌آیند، به‌ویژه آنكه تبریز مقر ولیعهد و دارالسلطنه ایران بود. از این رو حركت و خیزش تبریز در پیشرفت و پسرفت نهضت عدالتخواهی تأثیر عمده‌ای داشت.
علمای آذربایجان از جمله حضرات آیات: سیدابوالحسن انگجی، میرزا صادق‌آقا مجتهد، میرزاحسن مجتهد و سیداحمد خسروشاهی1 از حامیان اولیه‌ی نهضت عدالتخواهی بودند. در میان آنان شهید میرزا علی ثقةالاسلام تبریزی جایگاه ویژه‌ای دارد.

امام خمینی(ره) در یك سخنرانی اشاره به سوابق تاریخی آذربایجان دارند كه نقل جملاتی از آن بی‌مناسبت نخواهد بود:
«آذربایجانی همیشه طرفدار اسلام بوده و در هر قضیه‌ای كه پیش آمده پیشقدم بوده است، برای رفع ظلم پیشقدم بوده است. آذربایجانی كه در صدر مشروطیت «ستارخان و باقرخان»2اش آن زحمات را كشید بعد خیابانی3 آن كارها را كرد. در زمان ما از آذربایجان قیام شد بر ضد رضاخان. مرحوم آمیرزا صادق آقا،4 مرحوم انگجی5 و بعضی دیگر از علمای آذربایجان قیام كردند. تبعید شدند. مدت‌ها تبعید بودند... آذربایجان همیشه در صف اول واقع بوده است برای مخالفت با اشرار و برای پیشبرد اهداف اسلام».6
در واقع باید گفت ثقةالاسلام از جمله نظریه‌پردازان برجسته‌ی مشروطیت است كه نظریات و افكار عالمانه او در میان صاحب‌نظران عصر مشروطه نمونه و قرینی ندارد. از جمله زمانی كه مشروطه‌خواهان افراطی خواهان تقلید كوركورانه از غرب و نشر اندیشه‌ی لائیك بودند، وی به بومی‌سازی نظریه‌پردازی مشروطه پرداخت.

ثقةالاسلام تبریزی علاوه بر جایگاه علمی و نظری در میان اندیشه‌ورزان مجتهد و هدایت مبارزاتِ ضداستبدادی و ضداستعماری مردم تبریز نقش مؤثر و مهمی به‌عهده‌ داشت. وی علیرغم آنكه به نوعی «اخباریگری» وابسته بود و خاندانش از رؤسای معروف «شیخیه» محسوب می‌شدند، ولی در جریان نهضت عدالتخواهی همراهی و نزدیكی ستودنی با علمای «اصولی» داشت و از ایجاد اختلاف بین مردم و علما به‌شدت هراسان بود و تلاش می‌كرد از بروز آن جلوگیری كند. وی اقدامات افراطی و مهارگسیخته‌ی بعضی از مشروطه‌خواهان را برای نهضت و مردم مضر می‌دانست و با آن مخالف بود و بر همین اساس «فرقه‌ی سوسیال دموكرات»، قاتل شهید سیدعبدالله بهبهانی را مأمور ترور وی كرد.7
مبارزات بی‌امان ثقةالاسلام در ایجاد وحدت بین روحانیت و نیروهای هوادار نهضت عدالتخواهی مشروطیت باعث شده بود كه همه‌ی نیروها و علما احترام خاصی برای وی قائل بشوند و او نیز در عمل فرقی بین علمای اخباری و اصولی قایل نبود و روابط صمیمانه و مخلصانه‌ای با همه‌ی بزرگان و علمای معروف تبریز داشت.
ثقةالاسلام علاوه بر تشكیل مجالس تبلیغی و اداره‌ی مبارزات ضداستبدادی، مبارزه با نیروهای اشغالگر، تدریس و تبلیغ، به تألیف آثار گرانسنگی نیز پرداخت كه هر كدام به نوبه‌ی خود دارای ارزش تاریخی خاصی است. از آن جمله كتاب «مرآت الكتب» است كه در كتابشناسی شیعه در ردیف «كشف‌الظنون» حاجی خلیفه قرار دارد.

در سال 1370 فصلنامه‌ی «تاریخ و فرهنگ معاصر» كه با مدیریت و مسئولیت اینجانب، در حوزه‌ی علمیه‌ی قم «مركز بررسی‌های اسلامی» منتشر می‌گردید، با توجه به كثرت موضوعات تاریخی كه به آنها پرداخته نشده بود و یا ضرورت آشناشدن نسل جوان معاصر با شخصیت‌های برجسته و فرهیخته در همه‌ی زمینه‌های علمی، فرهنگی ـ اجتماعی و سیاسی، تصمیم گرفته شد كه ویژه‌نامه‌هایی درباره عده‌ای از آنان تهیه، تدوین و چاپ گردد... با این هدف نام پنجاه تن از شخصیت‌های موردنظر انتخاب گردید و قرار شد ویژه‌نامه‌ای درباره‌ی هر یك از آنها منتشر شود. در همین راستا سه ویژه‌نامه درباره‌ی پیشروان: مكتب تفكیك (تألیف استاد محمدرضا حكیمی) امام موسی صدر (شامل مقالات عده‌ای از شخصیت‌های داخلی و خارجی) استاد مهرداد اوستا (شاعر متعهد و ناشناخته) تهیه و منتشر و چاپ گردید. برای تكمیل و ادامه‌ی هدف، اسناد و مدارك و مقالات بسیاری درباره‌ی دیگر شخصیت‌های مورد نظر آماده شد تا به‌تدریج به چاپ آنان اقدام شود.

خوشبختانه دو ویژه‌نامه درباره‌ی دو شخصیت برجسته‌ی شهیدشده در تبریز همان زمان، تنظیم و تقریباً آماده شد كه با تعطیلی غیراختیاری فصلنامه تاریخ و فرهنگ معاصر پس از انتشار 24 شماره و 3 ویژه‌نامه مصادف گردید و مجلدات آماده‌شده‌ی ویژه‌نامه‌ها منتشرنشده باقی ماند.
از آنجا كه كتاب شهید ثقة‌الاسلام و شهید محمد خیابانی آماده شده بود به دنبال فرصتی بودیم كه به نشر آنها اقدام شود. اما كثرت اشتغال و اسفار، و دوری از بلاد مانع از این اقدام گردید. اكنون كه به همت «مركز اسناد انقلاب اسلامی» این دو كتاب به دست چاپ سپرده می‌شود بر خود لازم می‌دانم كه از دوست گرامی و برادر ارجمندم مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین جناب شیخ داود الهامی كه در تنظیم نهایی این كتاب در «مركز بررسی‌های اسلامی» همكاری نمود یادی بكنم كه اگر این تعاون نبود، كتاب به این شكل و محتوا آماده‌ی چاپ نمی‌گردید.

این اثر در شش فصل تألیف شده است: در فصل اول به معرفی شهید ثقةالاسلام تبریزی و آثار قلمی و افكار و عقاید او براساس رساله‌ی لالان پرداخته می‌شود. در فصل دوم نقش آذربایجان در مشروطیت و جایگاه ثقةالاسلام در آن بررسی گردیده است. در فصل سوم دوره‌ی بحرانی تبریز بعد از جلوس محمدعلی شاه بر اریكه‌ی سلطنت و مخالفت‌های او با مجلس مورد بررسی قرار گرفته است. فصل بعدی به اشغال آذربایجان توسط روس‌ها و جنایات آنها اختصاص یافته است و در فصل پنجم تلاش‌های ثقةالاسلام تبریزی در دفاع از شرافت و هویت ایرانی تبیین گشته و در فصل ششم با عنوان عاشورا در عاشورا، جریان شهادت و بازتاب شهادت او در روز عاشورای 1330 هجری قمری بررسی می‌شود... شش پیوست نیز در پایان كتاب برای استفاده محققان و پژوهشگران افزوده شده است. از حجت‌الاسلام والمسلمین جناب آقای روح‌الله حسینیان مدیر محترم مركز اسناد انقلاب اسلامی كه با علاقه‌مندی از نشر این قبیل كتاب‌ها استقبال می‌كند سپاسگزارم كه اگر اهتمام ایشان نبود، این كتاب باز هم انتشار نمی‌یافت و در اختیار علاقه‌مندان قرار نمی‌گرفت.وفقه الله و ایانا لما یحبه و یرضاه.

سیدهادی خسروشاهی
قم، مركز بررسی‌های اسلامی، دی ماه 1389

1. آیت‌الله سیداحمد خسروشاهی جد بزرگوار اینجانب در آغاز نهضت مشروطیت همراه دیگر علما هوادار «عدالتخانه» بود و در این رابطه با شهید ثقةالاسلام نیز روابط صمیمانه‌ای داشت كه در یادداشت‌های ثقة‌الاسلام مندرج در مجموعه رسائل سیاسی وی، از آن یاد شده است. این مجموعه به كوشش علی‌اصغر حقدار اخیراً به چاپ رسیده است.
2. ستارخان «سردار ملی» و باقرخان «سالار ملی» دو تن از مبارزان مشهور در عهد مشروطیت به شمار می‌رفتند.
3. شیخ محمد خیابانی از روحانیون مبارز در عهد مشروطیت بود و سرانجام همراه‌ی عده دیگری از روحانیون مبارز توسط مستبدین به شهادت رسید.
4. آمیرزا صادق آقا، فقیه بزرگ و مرجع تقلید مردم آذربایجان در تبریز سكونت داشت. او به دستور رضاخان به قم تبعید شد و تا پایان عمر در این شهر به سر برد. وی به اتفاق عده‌ی دیگری از روحانیون تبریز علیه خودكامگی‌های رضاخان به مبارزه برخاست.
5. میرزا ابوالحسن انگجی (1282ـ 1357 ق) از فقها و مراجع تقلید تبریز. وی نیز به خاطر مخالفت با برنامه‌های استبدادی رضاخان در سال 1353 ق توقیف و به سنندج و سپس قم تبعید شد. وی در تبریز درگذشت.
6. قسمتی از سخنرانی امام خمینی در تاریخ 11/10/1358
7. یكی از قاتلان سیدعبدالله بهبهانی رجب خال سرابی از مجاهدان سوسیال دموكرات تبریز بود كه می‌گویند به همان شكلی كه به دهان بهبهانی گلوله زده بود گلوله به دهانش خورد و كشته شد.