نهضت آزادیستان و شهید شیخ محمد خیابانی

مقدمه‌
حركت‌های اصلاحگرایانه‌ی تاریخ معاصر ایران همواره به رهبری و  هدایت علما و مراجع دینی به راه افتاده است. نهضت مشروطیت ایران از جمله‌ی این حركت‌هاست كه با پیشگامی علما و مراجع، برای بسط عدالت و جلوگیری از ظلم و ستم هیئت حاكمه و سلطه‌ی روزافزون خارجی به‌وجود آمد. در این نهضت علمای بسیاری را در تهران و سایر شهرهای بزرگ ایران می‌توان برشمرد. در تهران علمای بزرگی چون آیات و علمای عظام: طباطبایی، بهبهانی و شیخ فضل‌الله نوری رهبری حركت را به‌عهده داشته در سایر شهرها هم می‌توان حضور و هدایت علما را مشاهده كرد.
آذربایجان كه از كانون‌های مهم هویت شیعی ایران به حساب می‌آید در حركت عدالت‌خواهی مشروطه، مردم و علمای آن دیار همگام و همقدم با سایر نواحی ایران حضور تأثیرگذاری داشتند. در میان علمای آذربایجان شهید شیخ محمد خیابانی سرگذشت و تاریخ قابل توجهی دارد. او مبارزات خود را در صدر مشروطه شروع كرد و از تبریز به مجلس شورای ملی راه یافت و از آن طریق مبارزات پردامنه‌ای با نفوذ و سلطه‌ی بیگانه داشت.

یكی از دلایل عمده‌ی خیزش خیابانی، انعقاد قرارداد 1919م میان ایران و انگلیس بود كه طی آن ایران رسماً به كشور تحت‌الحمایه و مستعمره انگلیس تبدیل می‌شد.
مركز اسناد انقلاب اسلامی براساس رسالت تاریخی خود تدوین و انتشار آثار مربوط به انقلاب اسلامی و پیشینه‌ی مبازرات علمای ایران، چاپ كتاب «نهضت آزادیستان و شهید شیخ محمد خیابانی»، تألیف استاد حجت‌الاسلام والمسلمین سیدهادی خسروشاهی مبادرت می‌كند. استاد خسروشاهی از جمله محققان و پژوهشگران نام‌آشنای مطالعات تاریخی و اسلامی است كه در ثبت و تبیین تاریخچه‌ی مبارزات اسلامی تلاش قابل ستایشی داشته است.
این مركز، ضمن تشكر از مؤلف ارجمند، از زحمات معاون پژوهشی آقای دكتر اكبر اشرفی، مدیر بخش تدوین آقای رحیم نیكبخت و نیز همكاران محترم در معاونت انتشارات قدردانی می‌نماید.

مركز اسناد انقلاب اسلامی
پیشگفتار
آذربایجان همچنان كه در شكل‌گیری هویت عدالت‌خواهی در ایران، نقش مهمی داشته است در حفظ و تداوم این هویت هم بیشترین تلاش وكوشش را انجام داده و براساس این هویتِ ارزشی همواره در حركت‌های ضداستبدادی ـ ضد استعماری  پیشگام بوده است. دلایل متعددی وجود دارد كه موجب شده است آذربایجان در دفاع از این هویت پیشگام باشد و مهم‌ترین عامل را می‌توان دین‌مداری و اعتقاد به اهل‌بیت(ع) در میان مردم این سامان دانست.
به علاوه آذربایجان شاهد بزرگ‌ترین یورش‌های سلاطین عثمانی برای از میان برداشتن و انحلال ایرانِ شیعی و پس از آن قرار گرفتن در مركز نبردهای نابرابر با روسیه تزاری بوده است.
در نهضت تنباكو برای لغو قرارداد تحمیلی رژی، آذربایجان همگام با ایالات دیگر ایران، به رهبری میرزاجوادآقا مجتهد تبریزی در لغو این قرارداد استعماری نقش مؤثری داشت. همچنین ادامه‌ی این نهضت را در سال 1321هـ.ق شاهد هستیم كه در اعتراض به سیاست‌های گمركی ضدتجار ایرانیِ مسیو پریم، رئیس گمركات آذربایجان به راه افتاد. نهضت مشروطیت ایران نیز بی‌تردید بدون مقدمات برشمرده نبود. از یك سو نفوذ روزافزون روسیه و انگلیس در حال گسترش بود كه به نابودی استقلال اقتصادی تجارت ایرانی منجر می‌شد و زندگی را بر عموم تاریك ساخته بود و از سوی دیگر ظلم و ستم مهارگسیخته‌ی حكام قجر عرصه را بر مردم تنگ و تنگ‌تر می‌كرد. استقرار نایب‌السلطنه قاجاریه در تبریز و نوع رفتار او، مردم را با حقیقت استبداد داخلی و نقش استعمار خارجی بیشتر آشنا می‌كرد.

پیرامون تاریخ مشروطیت آذربایجان آثار متعددی عموماً با دیدگاه‌های روشنفكرمآبانه و سكولاریست ضدمذهبی به نگارش درآمده است كه معروف‌ترین آنها آثار احمد كسروی است و متأسفانه گویا اسلام‌گرایان جدید و قدیم، اهمیتی به تاریخ‌نویسی و بیان حقایق نداده‌اند و به همین دلیل پیرامون نهضت شیخ محمد خیابانی هم آثار اندكی انتشار یافته است.1
این كتاب برای جبران كمبود و برای ترسیم هدف و چگونگی مبارزات و زندگی سیاسی و ارزیابی قیام شیخ محمد خیابانی به نگارش درآمده است.
زندگی و مبارزات شیخ راـ مانند دیگر رجال این دوران ـ به چند مقطع مشخص می‌توان تقسیم و دسته‌بندی كرد: دوره‌ی اول از ولادت تا قیام كه به مبارزات محلی و اقدامات فرهنگی و آگاه‌سازی توده مردم تا ورود به مجلس شورای ملی به عنوان مردم آذربایجان سپری شد.
دوره‌ی مهم فعالیت و مبازات خیابانی در مجلس شورای ملی صورت گرفت كه مهم‌ترین فراز آن مخالفت با اولتیماتوم روسیه بود. بعد از تعطیلی مجلس در پی قبول اولتیماتوم روس‌ها توسط ناصرالملك نایب‌السلطنه، مبارزات خیابانی ادامه یافت و اوج آن در مخالفت با قرارداد 1919 بود كه ایران در عمل به تحت‌الحمایگی روس‌ها رفته بود. چگونگی فصل‌بندی كتاب در سطور آینده بیشتر توضیح داده می‌شود.

حركتی كه شیخ محمد پس از آن در قالب «نهضت آزادیستان» به راه انداخت و طی چند ماه اختیار آذربایجان را در دست گرفت و در واقع برآن بود تا به مقابله با حاكمیت وابسته به بیگانگان بپردازد كه سرانجام با اعزام مخبرالسلطنه هدایت و خیانت بعضی مزدوران اجاره‌ای، این حركت سركوب گردید.
از آنجایی كه شیخ محمد خیابانی از چهره‌های معروف و نام‌آشنای آزادی‌خواهی در آذربایجان به شمار می‌رفت، شهادت ناجوانمردانه‌ی وی توسط مخبرالدوله باعث بدنامی بیشتر گردید و مرثیه‌هایی در سوگ شیخ سروده شد. البته باید اشاره كرد كه نهضت شیخ محمد خیابانی پیش از آنكه یك حركت سیاسی ـ نظامی باشد، حركت فرهنگی و فكری بود كه در سخنرانی‌ها و گفتارهای شیخ محمد خیابانی به طور شفاف تبیین شده است.
شیخ محمد خیابانی حركت خود را «نهضت آزادیستان» نامید و «حاج اسماعیل امیرخیزی» عنوان می‌كند كه شیخ محمد خیابانی در جهت مقابله با تغییر نام «آران»، ولایت جداشده از ایران توسط روس‌ها براساس قرارداد تحمیلی تركمانچای كه توسط مساواتی‌های «آذربایجان» نام نهاده شده بود، آزادیستان را مورد توجه استفاده قرار گرفت.

***

كتاب «نهضت آزادیستان و شیخ محمد خیابانی» در هفت فصل و چند پیوست تنظیم شده است. در فصل اول از ولادت تا نمایندگی شیخ محمد خیابانی در مجلس مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل دوم فعالیت‌های شیخ بعد از تعطیلی مجلس شورای ملی، به‌ویژه دوره‌ی جنگ جهانی اول و مخالفت با عثمانی‌ها و بلشویك‌ها را دربرمی‌گیرد. فصل سوم به قیام آزادی‌خواهانه‌ی شیخ محمد خیابانی و فصل چهارم به شهادت و بازتاب شهادت وی می‌پردازد. در فصل پنجم علل شكست نهضت آزادیستان بررسی شده است. در فصل ششم و هفتم افكار و اندیشه‌های خیابانی و كارنامه‌ی فرهنگی و اجتماعی نهضت مورد بررسی قرار گرفته است. و در فصل پایانی نیز گزیده‌ای از نطق‌ها و سخنرانی‌های نامبرده نقل و درج گردیده است كه روشنگر فكر و اندیشه‌ی شیخ محمد خیابانی تواند بود. موارد دیگری هم كه مورد نیاز پژوهشگران می‌تواند باشد، در پیوست‌ها گنجانده شده است. اسناد و دستخط‌ها و تصاویر، پایان‌بخش كتاب خواهد بود.
این كتاب همزمان با كتاب «زندگی و مبارزه شهید ثقة‌الاسلام تبریزی» برای «نشر در سلسله‌ی مربوط به مفاخر ایران تحت عنوان ویژه‌نامه‌های «تاریخ و فرهنگ معاصر» تنظیم شده بود كه متأسفانه با تعطیلی فصلنامه و مسكوت‌ماندن نشر ویژه‌نامه و به دنبال نشر سه مجلد: امام موسی صدر، اصحاب «مكتب تفكیك» و «مهرداد اوستا» به بایگانی سپرده شد... و سرانجام در سالیانی دراز، به همت «مركز اسناد انقلاب اسلامی» و پس از تجدیدنظر و ویرایش و اضافات، در اختیار علاقه‌مندان به تاریخ معاصر ایران قرار می‌گیرد

از مدیریت محترم مركز اسناد، حجت‌الاسلام والمسلمین جناب آقای حسینیان و دوستان و همكاران در بخش پژوهش و تدوین آقایان اشرفی و نیكبخت باید سپاسگزار بود كه در چاپ و نشر این كتاب هر كدام سهم وافری به‌عهده داشتند.

قم ـ مركز بررسی‌های اسلامی ، سید هادی خسروشاهی
دی ماه 1389

1.  كتاب تألیفی علی آذری را می‌توان در این زمینه یكی از آثار ارزشمند نامید.
 

  16     سرگذشت تقریب