اسناد وزارت خارجه ایران درباره سید جمال الدین حسینی (اسدآبادی)

مقدمه
از سال 1365 و پس از مراجعت از مأموریت سفارت ایران در  واتیكان، ضمن اشتغال در دفتر مطالعات سیاسی وزارت امور خارجه ایران، به جمع‌آوری اسناد مربوط به سید جمال‌الدین حسینی اسدآبادی در ادارات مختلف وزارتی پرداختم... خوشبختانه تصویب مادة واحد قانون انتشار اسناد طبقه‌بندی شدة وزارت امور خارجه در مجلس شورای اسلامی، مورخ 9/12/63 و تصویب نامه هیئت وزیران دربارة آئین‌نامة اجرایی این قاون، امكان تحقیق و بررسی اسناد را بیشتر از پیش فراهم ساخته بود. تأسیس ادارة انتشار اسناد، در دفتر مطالعات سیاسی وزارت خارجه نیز راه را برای مطالعه و بررسی اسناد را بیشتر از پیش فراهم ساخته بود. تأسیس ادارة انتشار اسناد، در دفتر مطالعات سیاسی وزارت خارجه نیز راه را برای  مطالعه و بررسی اسناد هموارتر كرد. و در حقیقت ادارهمذكور متوّلی چاپ و انتشار اسناد طبقه‌بندی شده، تحت نظر شورای عالی نظارت بر تدوین و نشر اسناد گردید و شیوة مطالعات تاریخی مبتنی بر اسناد، به مانند برخی از كشورها، در ایران نیز متداول شد.

بدین ترتیب تهیه و گردآوری و آماده‌سازی اسناد سید جمال‌الدین حسینی اسدآّادی در وزارتامورخارجه ایران با همكاری بعضی از دوستان وزارتی و ادارة انتشار اسناد و آرشیو آغاز شد. البته می‌دانیم كه كار مطالعة اسناد تاریخی به طور نسبتاً گسترده‌ای، پس از انقلاب اسلامی ایران معمول گردید و پیش از آن، دست هیچ یك از پژوهشگران به اسناد بایگانی وزارت امور خارجه نمی‌رسید، مگر آنكه از خواص! به شمار می‌رفت و یا از جانب حاكمان و دولتمردان وقت مورد حمایت قرار می‌گرفت: چنان‌كه در دوران پیشین، آقای ابراهیم صفایی، با هزینة خاص دربار پهلوی به تألیف و نشر چند كتاب ویژه اسناد پرداخت كه كتابهای: «كودتای 1299 و آثار آن» و «زمینه‌های اجتماعی كودتای 1299» و «رضاشاه در آینة خاطرات» و «بنیادهای ملی درشهریاری رضاشاه كبیر!،» از آن جمله بود.

آقای صفائی، تقریباً از همان دوران به علت نزدیكی با دربار، اجازه یافت كه از اسناد وزارت امور خارجه هم استفاده نماید و سپس از میان هزاران سند، مربوط به دوران قاجار و نهضت مشروطه، انساد مورد علاقه خود را گزینش كند و مطابق دلخواه، به داوری بنشیند و مدعی شود كه رجال بزرگ ایران، حتی شخصیت‌های برجسته‌ای چون: میرزای شیرازی ـ رهبر نهضت اسلامی قیام بر ضد قرارداد رژی و صاحب فتوای ضداستعماری تحریم تنباكو ـ و یا سید جمال‌الدین حسینی اسدآبادی، رهبر حركتهای ضداستعماری مشرق، هر كدام به گونه‌ای! تحت تأثیر و تحریك روس یا انگلیس بوده! و دست به صدور فتوی و یا اقدامی زده‌اند!
شیوه كار او این بود كه در صفحه ال هر یك از كتابهای خود، آن را به یكی از رجال! عصر پهلوی اهداء می‌نمود تا راه را برای دستیابی به مدارك و اسناد لازم و مقاصد دیگر باز نماید. زنده‌یاد جلال آل احمد  پس از دیدن كتاب اسناد سیاسی دوران قاجار وی، در یادداشتی می‌نویسد: «... تا انتشار این كتاب من گمان می‌كردم ابراهیم صفایی نویسندة بی‌مسئولیتی است، امّا با این كتاب دیدم كه صاحب غرض هم هست.».1 

البته آقای صفایی، پیش از تألیف و  نشر كتب زندگینامة سپهبد زاهدی، در كتاب چهل خاطره خود، اعتراف نموده كه در دورة پهلوی اجازه یافته بود كه از اسناد وزارت امور خارجه استفاده كند.2 در همین راستا، او به نشر كتاب: «اسناد سیاسی دوران قاجار» و «یكصد سند تاریخی» كه عمدتاً سندهای وزرت امور خارجه، است، اقدام می‌كند و سپس به گزینش اسناد مربوط به سید مال‌الدین اسدآبادی، می‌پردازد.

همان گونه كه اشاره شد، اینجانب در  دوران اشتغال در دفتر مطالعات سیاسی وابسته به وزارت امور خارجه، یا موافقت مسئولین  محترم وزارتی، جهت بررسی اسناد مربوط به سید جمال‌الدین به ادارة محرمانة و اسناد و آرشیو وزارت امور خارجه در ساختمان مركزی مراجعه می‌كردم و برادران مسئول آن اداره، صندوق‌های فلزی كوچكی را ـ كه شامل اسنادی درباره سید بود ـ می‌آوردند و در حضور اینجانب باز می‌كردند و شمارة موردنظر از میان پرونده‌ها و پاكتها بیرون می‌آمد، امّا در موردی با كمال تعجب مشاهدة كریم كه پاكت اسناد سید جمال، خالی است و فقط یك پاكت خالی بزرگ شماره خورده ـ كه در روی آن نوشته شده: شامل 61 طغرا كتابچه و مسوده و كاغذ راجع به سید جمال‌الدین و دوستان اوست ـ باقی مانده است!... 3 فتوكپی پشت و روی نوشته‌های پاكت مذكور را كه عبارت از: اعلام محرمانة بودن محتویات آن توسط وزرت امور خارجه به صدراعظم [برای عرض تقدیم به حضور همایونی]، و روی پاكت، دستور صداعظم (امین السلطان) به وزارت خارجه است. قبل از «اعتراف نامة» آریالای صفایی می‌آوریم...4 

آنچه مسلم است، بعضی از اسناد این پاكت كه مربوط به سید است در دو كتاب مورد اشاره وی: «اسناد سیاسی دورة قاجار» و «یكصد سند تاریخی» آمده است. ولی متأسفانه اصل اسناد كه باید در وزارت امور خارجه محفوظ مانده باشد، پس از بازدیدهای آقای صفائی مفقود گردیده است!!
آقای صفایی، متاسفانه پس از پیروزی انقلاب اسلامی هم به علت عدم دقت بعضی از دوستان، چند صباحی مجدداً اجازه یافت ك از اسناد وزارت امور خارجه استفاده كند... و در همان ایام طبق قرار قبلی، روزی به دفتر من در دفتر مطالعات آمد و «معارفه»! حوری انجام گرفت و درضمن سخن، من از ایشان راجع به اسناد استفاده شده توسط وی، سؤال كردم كه چگونه نها را تهیه نموده و اكنون كجاست؟ آقای صفایی در جواب هب من گفت: «اسناد من (!) در موشك باران عراق در همدان از بین رفت»! كه البته این اسناد متعلق به نامبرده نبوده و از سوی دیگر ظاهراً همچنان در اختیار ایشان قرار داشته است، چون در كتابهای شاه‌پسندانة بعدی نام برده، مانند: خاطره‌های تاریخی، اشتباه بزرگ ملی شدن صنعت نفت، چهل خاطره، زندگی سپهبد زاهدی و وثوق‌الدوله می‌بینیم كه او همچنان از اسناد جدیدی استفاده كرده است.5*

اینك پس از نقل سند مجوز دوران پهلوی در استفاده آقای صفایی از اسناد وزارتی عكس پاكت خالی موجود در مركز اسناد وزارت امور خارجه را كه خود سندی است ـ متن كامل نوشته قای صفائی درباره چگونگی بررسی اسناد و اخلال‌های مغرضانه فرهنگبانان!! درباری را عیناً نقل می‌كنیم:

(روی پاكت)
محرمانه
61 طغرا كتابچه و مسوده و كاغذ راجع بسید جمال‌الدین و میرزا آقاخان كرمانی و میرزا حسن خان شیرازی و شیخ احمد كرمانی معروف به یوحی ـ روحی ـ بغدادی و 2 طغرا كاغذ سفید مهر و یك طغرا فرمان نشان درجه چهارم شیر و خورشید خارجه كه جای اسم آن محكوك شده و معلوم است به اسم میرزا حسن خان شیرازی بوده است.

(مهر) دفتر ضبط اسناد دولتی
وزارت مالیه
سنه 1328                نمره 1003
(پشت پاكت)                 نمره 23
جناب صدراعظم

این نوشتجات را فرمودند آنچه مهم است انتخاب شده به عرض برسد و باقی در جای محفوظی ضبط شود تا مقعش برسد.
تلگراف رمزی هم به علاءالملك لازم است كه مآل این كار چه شد و حضرات را كه در ارض روم توقیف كرده‌اند حالا كجا هستند و چه شد.

مطالعة اسناد وزارت امور خارجه
آقای ابراهیم صفایی در رابطه با چگونگی به دست آوردن اسناد وزارت امور خارجه می‌نویسد:  «از چهل سال پیش، از نگامی كه به انتشار بیوگرافی رهبران مشروطه به صورت یك نشریه ماهانه پرداختم، برای روشن شدن گوشه‌های تاریك تاریخ دوران قاجار و بخصوص عصر مشروطه و رَدّ داوریهای نادرست و ناآگاهانه، در اندیشة اصلاح برخی از وارونه‌نویسی‌های تاریخ آن روزگار افتادم و برای انجام این خدمت از هر سو به جستجوی اسناد تاریخی برآمد و بر پایة آن اسناد نخستین بار در كتاب رهبران مشروطه دربارة رویدادها و شخصیت‌ها، دید و داوری تازه مطرح ساختم. این دید و داوری تازه، برای آن گروه از دوستداران تاریخ كه جویای حقایق و آگاهی از جریانهای پس پردة وقایع بودند، جالب بود، ولی در گوش كسانی هم گران آمد و از بی‌مهری و ایجاد زحمت برای من دریغ نورزیدند.

من به جز ارائه اسناد در كتاب رهبران مشروطه و نشریة انجمن تاریخ بر آن شدم كه چند یا چندین مجموعه از اسنادی را كه از خاندانهای كهن یا عتیقه‌فروشها و كتابفروشی‌ها، به صورت اصل یا عكس و فتوكپی، به دست می‌آوردم، بر پایة موضوع اسناد با توضیحات بایسته، تنظیم و سپس چاپ و منتشر نمایم و مأخذی برای دوستداران پژوهش در تاریخ قرن گذشته ایران ارائه دهم. با این اندیشه و انگیزه، سالها وقت و توان و دسترنج خود را در این راه صرف كردم و از سال 1345 تا 1350، این كتابهای اسناد را به هزینة خود(!) چاپ و منتشر كردم.
1ـ اسناد سیاسی دوران قاجار
2ـ گزارشهای سیاسی علاءالملك
3ـ اسناد مشروطه 
4ـ اسناد نویافته
5ـ نامه‌های تاریخی
6ـ برگهای تاریخ 
8ـ پنجاه نامة تاریخی

این كتاب‌ها را برای برخی از مقامهای مسئول كشور فرستادم و چون نخستین بار بود كه كتاب‌های اسناد تاریخی به این صورت در ایران منتشر می‌شد، مورد توجه شماریاز آنان قرار گرفت. از سال 1351 به این فكر افتادم كه اسناد روابط خارجی ایران را با كشورهای همسایه در دوران قاجار مطالعه كنم و كتابی در این باره تهیه و تنظیم نمایم، ولی از آنجاییكه اسناد این موضوع بیشتر در آرشیو و كتابخانة وزارت خارجه نگهداری  می‌شد، این اجازه را به من ندادند، لذا برای دستیابی به این مقصود، در اوایل مرداد 1351 به امیر اسدالله علم وزیر دربار كه علاقه‌مند به كتابهای تاریخی بود متوسل شدم، او مرا پذیرفت، هدف و خواست خود را به او گفتم، او مرا در این اندیشه تشویق كرد و با گفتگوی تلفنی از عباسعلی خلعتبری وزیر امور خارجه خواست كه اجازة مطالعه اسناد مورد نظر را به من بدهند.

بر اثر این گفتگوی تلفنی، قرار بر این شد كه من دكتر عاملی معاون فرهنیگ وزارت امور خارجه را دیدار نمایم و هدف خود را برای او توضیح دهم تا به اطلاع وزیر خارجه برساند. 
هفته بعد به دیدار دكتر عاملی رفتم و موضوع را با او در میان نهادم، او از من خواست شماری از كتاب‌های اسناد را كه تألیف و چاپ كرده‌ام به وسیله وی برای میرفندرسكی معاون وزارت امور خارجه بفرستم تا با او و سپس با وزیر امور خارجه گفتگو كند. من دو دوره از كتابهای سناد ر كه تا آن تاریخ انتشار داده بودم برای او فرستادم، از سوی وزیر امور خارجه موافقت شد كه من اسناد و كتاب‌های مشتمل بر اسناد موجود در كتابخانة وزارت امور خارجه را مطالعه كنم و عكی یا فتوكپی اسناد موردنظر را هم در اختیار من بگذارند. این موافقت ضمن قدردانی از كوشش و خدمت من در راه انتشار اسناد، طی نامة 36/797ـ چهارم شهریور 1351 به من نوشته شده و از آن پس من هر هفته یك روز در كتابخانه یا گوشه‌ای از آرشیو وزارت امور خارجه، زیر نظر مسئولان كار به مطالعه اسناد پرداختم و فتوكپی برخی از اسناد موردنظر را در اختیار من نهادند، ولی خسرو پیرنیا رئیس كتابخانه در این باره امساك داشت.
نهمین كتاب اسناد را كه زیر عنوان یكصد سند تاریخی در اسفند 1352 منتشر ساختم، حاوی اسناد وزارت امور خارجه مربوط به دوران محمدشاه و ناصرالدین شاه قاجار بود. مجلة راهنمای كتاب در شمارة شهریور 1353 درباره كتاب یكصد سند تاریخی چنین نوشت: «اسناد مندرج در این كتاب همه بسیار مهم است و اصل آنها متعلق به وزارت امور خارجه كه اجازه استفاده از آنها به آقای صفایی داده شده است.

استفاده از اسناد قدیم وزارت بر طبق موازین جهانی طبعاً برای همة محققان آزاد است، چه وقتی مدت قانونی دوران صدور سند گذشت، ارزش سیاسی آن از میان میرود و فقط جهت تاریخی خواهد داشت.  امید است محققان دیگر و استادان رشتة تاریخ نیز بتوانند از این نوع گنجینه‌ها، تحفه‌ای به دوستداران عرضه كنند.»
آقای صفایی سپس می‌افزاید: «در دهمین كاب اسناد كه به نام: مدارك تاریخی منتشر ساختم نیز از شماری از اسناد وزارت امور خارجه استفاده شد. من بنابر تصمیم قبلی خود بر آن بودم كه مطالعه خود را روی اسناد وزارت امور خارجه ادامه دهم و پس از مطالعه در تاریخ روابط سیاسی ایران با كشورهای همسایه در دوران قاجاریه، تحقیق تازه‌ای در این باره عرضه نمایم، ولی از نیمه سال 1352، وزیر امور خارجه برای آنكه اسناد بایگانی شده در وزارت امور خارجه را به صورت یك آرشیو منظم درآورد، سازمانی كوچك در وزارت امور خارجه به سرپرستی دكتر مهدی بیاتی استاد بازنشسته، كه در سالهای دور مدتی رئیس كتابخانه ملی و اهل تحقیق هم بود و با خلعتبری دوستی دیرین داشت، به وجود آورد.
نخستین كار دكتر بیانی این بود كه به وزیر امور خارجه پیشنهاد نمود، پیش از آنكه تمام اسناد طبقه‌بندی و ثبت و شماره‌گذاری و مه شود، مطالعه آنها بكلی برای اشخاص ممنوع باشد. وزیر امور خارجه هم با این پیشنهاد موافقت كرد و مطالعة من در آنجا متوقف شد.

هنگامی كه به دكتر بیانی با سابقة آَنایی كه داشتم، مراجعه كردم، گفت: باید صبر كنید تا اسناد طبقه‌بندی و ثبت و مهر شود و این كار به زودی انجام خواهد شد!
ولی او كار را با چنان كندی پیش می‌برد كه پس از پنج سال در 1357 هنوز جزئی از برنامة ایجاد آرشیو منظم انجام نشده بود. زیرا او به مناسبت سالخوردگی توان پركاری نداشت و هر روز چهار ساعت در آنجا حضور می‌یافت. بیش از یك ساعت از اوقات او هم در نوشیدن چای و آب‌میوه و گفتگو با خانم‌هایی كه به همكاری وی برگزیده شده بودند! می‌گذشت.
اوفرمی به صورت شناسنامه برای هر سند تنظیم كرد كه به كار برده نشد؛ چند دفتر هم از فهرست اسناد دوران قاجاریه فراهم آورد و قسمتی از اسناد را هم به مهر مخصوص آرشیو وزارت امور خارجه رسانید.

وی رویهم در انجام وظیفة ود كار مؤثر و چشمگیری ارائه نداد.6»
البته باید گفت كه آقای ابراهیم صفایی پیش از اینها نیز در سال 1335 شمسی ضمن تلاش گسترده‌ای از دربار پهلوی اجازه گرفته بود تا از كاخهای سلطنتی دوران قاجاریه بازدید نماید و چنانچه درباره آثار موجود در كاخها مطالبی به نظرش رسید، به ادارة بیوتات گزارش نماید. این بازدیدها از كاخ صاحبقرانیه، كاخ فرح‌آباد، كاخ گلستان و كاخ شمس‌العماره بود. در خرداد1346 در  ساختمان اشكوب زیرین كاخ شمس‌العماره یك اتاق را ملاحظه كرده بود كه «از هنگام قتل ناصرالدین شاه مهروموم شده بود...». ولی او می‌گوید: «از آنجایی كه اجازه بازدید از دربار داشتم، قانع بصیری سرپرست كاخ گلستان اجازه داد مهروموم اتاق را شكستند و قفل را برداشتند و در را باز كردند. این اتاق بایگانی اسناد مهم و نیز آلبوم خانة ناصرالدین شاه بود. در یك طرف در قفسه‌های چوبی بیش از پنجاه آلبوم نفیس بزرگ و كوچك با جلدهای طلاكوب و گرانبها و خاك گرفته دیده می‌شد.  بعضی از آنها آلبومهای سفر سوم ناصرالدین شاه به روسیه و انگلستان و سایر كشورها بود. این آْبومها از سوی كشورها برای شاه ارسال شده بودك ه در حقیقت یك تاریخ مصور به شمار می‌آمد.

در دو طرف دیگر اتاق بایگانی اسناد مهم تاریخی بود كه در جزوه‌دانها و پوشه‌های كلفت در میان قفسه‌ها قرار داشتند كه كه متجاوز از یكصد و پناه جزوه‌دان بود كه در هر كدام صدها سند ارزندة تاریخی وجود داشت. ناصرالدین شاه كه بخش مهمی از اسناد مهم دوران قاجاریه را از زمان محمدشاه تا نیمه‌های دوران پادشاهی خود به وزارت خارجه انتقال داده بود. این اسناد را كه مربوط به سالهای پایانی دوران پادشاهی خودش بود. در این اتاق نگهداری كرده بود. من اگر یك گنج پر از طلا پیدا میكردم آنقدر خوشحال نمی‌شدم كه از پیدا كردن این گنجینة اسناد خوشحال شدم. قانع بصیری رئیس كاخ گلستان با شگفتی از من پرسید: حالا با این اسناد چه باید كرد؟ فتم: من گزارش لازم به دربار می‌نویسم تا تكلیف آنها را خودشان معلوم كنند. چند روز بعد گزارش مفصلی دربارة اسناد و آلبوم‌ها به وزیر دربار نوشتم و پیشنهاد كردم اجازه دهند این اسناد را من با هر كس تخصصی در این زمینه دارد، مطالعه كند و اسناد مهم و مفید جدا شود و به صورت چند كتاب تنظیم گردد و به چاپ برسد تا برای پژوهشگران تاریخ قاجاریه مرجعی تازه به دست آید.

سرانجام، درباره ضمن یك نامه این اجازه را صادر كرد كه در كاخ گلستان امكانات این بررسی فراهم شود و اسناد مهم پس از بررسی به صورت چند كتاب زیر نظر كتابخانة پهلوی چاپ برسد. اصل نامه به ادارة بیوتات و رونوشت آن برای من و شجاع‌الدین شفا مشاور فرهنگی دربار و رئیس كتابخانة پهلوی فرستاده شد. اما نهایتاً پس از تلاشهای فراوان، مخالفت سید رضی دیبا، رئیس بیوتات سلطنتی و شیطنت شفا ضعف شخصیت معینیان، رئیس دفتر مخصوص مانع انجام این خدمت پژوهشی شدند. شفا بعداً آن اسناد و آلبومها را به كتابخانة پهلوی منتقل نمود و كسی ندانست بر سر آن اسناد و آلبوم‌ها چه آمد.»

البته صفایی این خاطره را تحت عنوان شجاع‌الدین شفا و مفقود شدن اسناد دورة قاجار بعدها به رشتة تحریر درآورده است! آقای ابراهیم صفایی، پس از موافقت رسمی و كتبی دربار و ابلاغ آن توسط ریاست اداره بیوتات سلطنتی به نامبرده، رونوشت نامه را به شجاع‌الدین شفا مشاور فرهنگی دربار و رئیس كتابخانه پهلوی می‌فرستد تا با آقای صفایی همكاری كند... اما او، بگفته آقای صفائی بخاطر منافع مدی و شخصی خود از این كار سرباز می‌زد كه آشنایی با چگونگی داستان آن، برای شناخت خصلت ذاتی باصطلاح فرهنگبانان! رژیم سابق، كه امروزه هم همچنان مدعی هستند و حتی بیشرمانه كتاب «پیكار با اهریمن»! می‌نویسند ـ آن هم از قول آقای صفائی مورخ دیگر دربار پهلوی ـ بی‌مناسبت نیست: «... من روز چهاردهم تیرماه نزد «سید رضی دیبا» رئیس بیوتات رفتم، مردی بود كودن و ناآگاه از كار تحقیق و تاریخ، او طفره رفت و گفت: شما نویسندگان دهانتان قفل و بند ندارد، ممكن است اسرار سیاسی در این اسناد باشد و شما آنها را فاش كنید و اسباب زحمت شود و افوزد: شما تنها می‌توانید زیر نظر آقای شفا به این مطالعه بپردازید، یعنی آقای شفا بیاید اینجا بنشیند و شما با نظارت او اسناد را مطالعه كنید! من از كودنی و بدخواهی این رئیس بیوتات ناراحت شدم و دانستم كه «شفا» با شیطنت مخصوص خود او را فریفته است گفتم: آقا، نامه دربار را ببینید.. پس از آنكه اسناد بررسی و تنظیم شد، چاپ آنها باید زیر نظر كتابخانه پهلوی باشد، گفت: من فقط در حضور «شفا» می‌توانم اسناد را در دسترس شما بگذارم و سپس در حضور من به «شفا» تلفن كرد و گفت: صفایی برای مطالعه اسناد اینجا آمده و من به ایشان گفته‌ام مطالعه اسناد باید زیر نظر مستقیم شما باشد و به جز این راهی ندارد. از این تلفن ناشیانه برای من یقین حاصل شد كه «شفا» به او چنین تلقین كرده است. برخاستم و رفتم و نامه‌ای به دربار نوشتم و به تندی از كودنی «دیبا» و سوء نیت «شفا» یاد كردم.

هفته بعد «معینیان» رئیس دفتر مخصوص مرا فرا خواند، با عجب و تلخی گفت: این چه نامه‌ای است كه نوشته‌ای؟ گفتم: حقیقتی است. گفت: به دو نفر از رؤسای وزارت دربار توهین كرده‌اید! گفتم: به عرض برسانید و سپس مرا به عنوان توهین به دو تن از رؤسای وزارت دربار تعقیب كنید.
معینیان گفت: من هیچگونه نامه و مطلبی را كه باعث تكدر خاطرهمایونی شود به عرض نمی‌رسانم، و راست هم می‌گفت، او باری پاس مقام خود چون آدم ضعیف و بی‌شخصیتی بود، بسیاری از شكایتها و به ویژه شكایت از افراد خاندان سلطنت و شكایت از مقامات بالای دولتی را هرگز به عرض نمی‌رسانید، مبادا از او آزرده خاطر شوند و مقام خود را زا دست بدهد، و نمی‌دانست كه این كار او «خیانت» است. 

در هر روی، سخن من با «معینیان» به جایی نرسید، به «دیبا» تلفن كرد و گفت مطالعه اسناد از سوی «صفایی» نیاز به حضور «شفا» ندارد. ولی «دیبا» حرف معینیان را نپذیرفت، سپس به «شفا» تلفن كرد، «شفا» با آنكه خودش «دیبا» را به كارشكنی واداشته بود به معینیان گفت: این نظریه رئیس بیوتات است و چون این اسناد جزو اموال اداره بیوتات می‌باشد، او از دسترس گذاردن ین اسناد نگرانیهایی دارد، من هم نمی‌توانم او را قانع كنم! «معینیان» به «شفا» گفت: شما به آقای «دیبا» بنویسید كه مطالعه این اسناد از طرف «صفایی» نیاز به حضور شما ندارد، «شفا» گفت: بسیار خوب، خواهش می‌كنم آقای صفایی نزد من بیاید، من یك نامه رسمی به اداره بیوتات می‌نویسم تا این مشكل برطرف شود.
من برخاستم، از معینیان خداحافظی نمودم و روز بعد به كتابخانه پهلوی (در خیابان شاهرضا) رفتم و وقت دیدار از شفا خواستم. منشی او یك هفته بعد به من وقت داد، در روز و ساعت معین به دیدارش رفتم و در اطاق منشی نشستم، پس از نیم ساعت انتظار شفا به اطاق منشی آمد و گفت: من باید به وزارت علوم برای شركت در كمیسیون بروم، شما هفته بعد بیایید. همانجا برای هفته بعد تعیین وقت شد، هفته دیگر به دیدار شفا رفتم و پس از نیم ساعت انظار وارد اطاق شفا شدم، از پشت میز برخاست و در كنار من روی مبل نشست، هنوز آغاز سخن نكرده بودم، در باز شد و خانمی جوان و زیبا با لباس و آرایش جلف وارد شد، تا چشم «شفا» به او افتاد، شتابزده برخاست و به پیشواز رفت و در سوی دیگر اطاق روی كاناپه كنار هم نشستند و سخنان عاشقانه و وصف مجالس شبانه آغاز شد. و سخنانشان چنان گل كرده بود كه به نظر نمی‌رسید به این زودی تمام‌شدنی باشد. من ناچار برخاستم، «شفا» گفت: معذرت می‌خواهم، این خانم فامیل من است! و با من كار فوری دارد! شما به «یكتایی» معاون من مراجعه كنید.

من یكتایی را می‌شناختم، نویسنده نجیبی بود كه با شفا همكاری می‌كرد، هنگامی كه مطلب را با «مجید یكتایی» در میان نهادم گفت: من با ایشان صحبت می‌كنم كه نامه داره بیوتات را بنویسند و امضا كنند. شما دو روز دیگر به من تلفن كنید تا اگر نامه آماده شد تقدیم كنم.
دو روز دیگر كه تلفن كردم، یكتایی گفت: آقای شفا نوشتن این نامه را صلاح نمی‌دانند! بار دیگر نزد معینیان رفتم و ماجرا را گفتم، او به شفا تلفن كرد، ندانستم «شفا» به او چه گفت، ولی پس از پایان گفتگوی تلفنی معینیان به من گفت: آقای شفا تلفن كرد، ندانستم «شفا» به او چه گفت، ولی پس از پایان گفتگوی تلفنی معینیان به من گفت: آقای شفا فعلاً خیلی گرفتارند و مسافرتی برای ایتالیا در پیش دارند، شما چندی تأمل كنید. گفتم: پس نامه مرا به عرض برسانید گفت: چنین كاری نمی‌توانم بكنم. من ناچار برخاستم و به دیدار «شریف امامی» رفتم، و ماجرا را به او گفتم، او هم از ضعف روحی رئیس دفتر مخصوص سخن گفت و انتقادها كرد. سپس نامه شكایت را كه نوشته بودم به «شریف امامی» دادم.
هفته بعد «شجاع‌الدین شفا» نامه‌ای به من نوشت و یادآوری كرد كه، شرح لازم به رئیس بیوتات نوشته شد، به او مراجعه كنم، «شفا» در آن نامه از تحقیقات تاریخی من قدردانی كرده و مرا به همكاری در كتابخانه پهلوی دعوت كرده بود، و چون این یك فریبكاری بود، من دعوت او را نپذیرفتم ولی بار دیگر با در دست داشتن نامه «شفا» نزد «رضی دیبا» رئیس اداره بیوتات رفتم، ولی او سخنان پیشین خود را تكرار كرد و گفت: تا خود «شفا» حضور نداشته باشد من اسناد را در اختیار شما نمی‌گذارم! من از این شیطنت و فریبكاری بسیار ناراحت شدم و دریك نامه فریبكاری «شفا» و نادانی و غرض رئیس اداره بیوتات را به «دربار» یادآور شدم و رونوشت نامه را هم برای شفا فرستادم.

شفا پس از دریافت نامه من نیت باطنی و غرض خود را آشكار ساخت و در یك نامه برخلاف نامه پیشین خود نوشت كه مراجعه من به مراكز اسناد باید با حضور او یا نماینده او باشد، ولی هیچوقت نه خودش حاضر شد نه نماینده‌ای معرفی كرد. و بدینسان تنگ‌نظری و بداندیشی «شفا» و ضعف شخصیت «معینیان» و حقارت و نادانی «سید رضی دیبا» رئیس بیوتات، مرا از انجام یك خدمت پژوهشی باز داشت.

«شفا» بعداً آن اسناد و آلبومها را به كتابخانه پهلوی منتقل نمود و كسی ندانست بر سر آن اسناد و آلبومها چه آمد یا چه آورد؟ همچنین بر سر كتابهای گرانبهای خطی كه «شفا» برای كتابخانه پهلوی خریداری می‌كرد و بهای هر كتاب را بیش از آنچه پرداخته بود به حساب كتابخانه می‌گذاشت و برای خود سرمایه می‌اندوخت.
چه خوب گفته بود سرلشگر جوادی:

خوشا آنان كه در هنگام خدمت
                                                                                      ز هر جا بود چاپیدند و رفتند7

***

امّا راجع به سید جمال‌الدین اسدآبادی (1254ـ1314ق) كه بدون تردید یكی از برجسته‌ترین شخصیت‌های اسلامی در قرن نوزدهم میلادی بوده است، تاكنون مطالب زیادی به صورت كتاب، مجله و رساله به زبانهای مختلف انتشار یافته است، ولی با وجود آنكه تاكنون یك قرن و اندی سال، از تاریخ رحلت او می‌گذرد، هنوز مسائل قسمتی از دوران زندگی و مبارزه وی، مكتوم مانده و به روشنی معلوم نیست.
البته بخشی از وقایع حیات او در چاپ دوم «دایرةالمعارف اسلامی» و یا مجموعة سودمند «اسناد و مدارك چاپ نشده درباره سید جمال‌الدین» كه به هنگام اقامت وی در تهران در منزل جناب حاجی محمدحسن امین‌الضرب باقی مانده و در سال 1342 شمسی به همت آقایان دكتر اصغر مهدوی و ایرج افشار تدوین و چاپ گردیده است، یا كتاب انقلاب ایران، پروفسور ادوارد براون چاپ كمبریج 1919 و تاریخ بیداری ایرانیان، تألیف شادروان ناظم الاسلام كرمانی، یا كتاب مشاهیر الشرق مرحوم جرجی زیدان ـ مدیر مجلة الهلال ـ نقل و مورد استفادة اغلب نویسندگان شرقی و مستشرقین غربی قرار گرفته است.

بنظر من شاید بتوان گفت جامع‌ترین شرح مختصری كه دربارة زندگی سید جمال‌الدین تاكنون نوشته شده، مقالة سیدحسن تقی‌زاده در روزنامة كاوه ـ سال اول و دوم دورة جدید آن مورخة 11 مارس 1931 م ـ می‌باشد.8
خوشبختانه در سال 1343 شمسی، شادروان علی مشیری گزیدة اسناد سید جمال‌الدین را از آرشیو اسناد تاریخی انگلستان (P.R.O مخفف Public Record Office) و (پروندة شماره
 F. O. 60/504) مربوط به سید در لندن ترجمه نموده و برای چاپ در مجلة خواندینها ـ از شمارة 82 سال 24 تا شماره 6 سال 25 ـ به آن مجله ارسال كرده كه به تدریج و در هر شماره در دو تا سه صفحه، به چاپ رسیده است كه البته بخشی از ترجمه‌ها خالی از نقص نبود. و ما ضمن استفاده از مجموعة آن «ترجمة گزیده» مجبور به مراجعه مجدد به متن و اصلاح و تكمیل آن ترجمه‌ها شدیم و در حقیقت «ترجمة جدیدی» همراه با اصل سندها و گزارشها در كتابی با نام «مجموعة كامل اسناد وزارت خارجه انگلیس دربارة سید جمال‌ اسدآبادی» در فروردین سال 1379 به چاپ رسید كه مورد توجه اهالی تاریخ قرار گرفت و اینك آرزوی ما درچاپ و انتشار اسناد و گزارشهای مربوط به سید كه در وزارت خارجة جمهوری اسلامی موجود بوده است، تحقیق می‌یابد.
از خداوند متعال مسئلت دارم كه ما را در نشر اسناد و گزارشهای سید، كه در آرشیو وزارت خارجه‌های: تركیه، مصر، فرانسه، روسیه و احتمالاً افغانستان نیز موجود است، موفق بدارد.

 بدین ترتیب اینك با توفیق الهی كتاب اسناد و گزارشهای مربوط به سید جمال‌الدین اسدآبادی، موجود در آرشیو وزارت خارجه ایران را مأخوذ از منابع اسنادی وزارت امور خارجه تقدیم دوستداران تاریخ ایران می‌نماید، باشد تا گوشه‌های تاریكی از تاریخ ایران با انشتار این اسناد برای محققان و علاقه‌مندان به تاریخ این مرز و بوم روشن گردد.
لازم به یادآوری است كه این كتاب پس از بیست سال تحقیق و تتبّع، تلاش و كوشش پیگیر و مستمر، بدست آمده و در ده فصل و یكصد و بیست فقره سند تنظیم شده است كه عمدتاً برگرفته از میان چندین هزار سند از اسناد قدیمه وزارت امور خارجه در دورة قاجار در صندوقهای: (21، 23، 24، 25، 26، 28، 30) و كارتن‌های اسناد مكمل9 دورة قاجار به ویژه كارتن (137) و كارتن‌های: (1، 8، 108، 109، 134، 160) می‌باشند... خوشبختانه مجموعه‌هایی از مسودة اسناد قدیمه كه به صورت كتاب یا بایگانی پیش‌نویس اسناد این دوره وجود دارند، در بایگانی وزارتی محفوظ مانده است و در این مجموعه نشانی و مشخصات هر سند در بالای اسناد درج گردیده است و همانطور كه ملاحظه می‌نمایید ما این اسناد را بدون هیچ‌گونه تحلیل و استنتاجی نقل كرده‌ایم و بررسی، نقد، تحلیل و تبیین محتوا، نیازمند فرصت دیگری است.

در پایان این مقدمه، بر خود لازم می‌دانم كه از محبت و تعاون دوستان و همكاران ارجمند در وزارت امور خارجه، به ویژه آقایان: «دكتر علی‌اكبر ولایتی (وزیر محترم پیشین)، مهندس عباس ملكی (معون پیشین آموزشی و پژوهشی)، سید اصغر قریشی (مدیر كل اسناد)، محمدحسن كاووسی (محقق و سندشناس) عباسعلی عبداللهی (رئی سكنونی مركز چاپ و انتشارات)، عباس گلرو (همكار ما به هنگام اقامت در قاهره)، تشكر كنم كه هر كدام به نحوی در  فراهم آمدن بعضی از این اسناد و یا تكمیل و چاپ این مجموعه، ما را یاری دادند. سپاس مضاعف از آن آقای كاووسی خواهد بود كه علیرغم عمل جراحی چشم، پس از بازخوانی اغلب اسناد توسط اینجانب، درخواست مرا پذیرفت و بازبینی و ترتیب نهایی كتاب را بر عهده گرفت. شكرالله سعیهم.
و ضمن عذرخواهی از اغلاط تایپی، انتظار دارد كه اهالی تاریخ و علاقمندان به نشر اسناد، از هرگونه نقد و نظر خود، ما را آگاه سازند تا در چاپ‌های بعدی از آنها بهره‌مند شویم.

سیدهادی خسروشاهی
تهران خرداد 1387

1 جلال‌آل احمد، خدمت و خیانت روشنفكران، ج2، تهران: خورازمی، 1357، ص 67.
2 ابراهیم صفایی، چهل خاطره از چهل سال، تهران: 1373، صفحه 247.
3 اسناد قدیمه وزارت امور خارجه، صندوق 23، سال 1311ق، پوشه 7، سند شمارة 3.
4 نك: فصل ششم همین كتاب سند شماره 74.
5 فصلنامة تاریخ و فرهنگ معاصر، قم: ش 13ـ14، ص 277 تا 282، بهار و تابستان 1374.
*. مأسفانه این موضوع نه  در زمان حیات وی و نه پس از درگذشت او ـ كه چندی قبل اتفاق افتاد ـ پی‌گیری نشد و مسئولین مربوطه به سراغ دریافت اسنادی كه در نزد وی باقی مانده بود، نرفتند و ایكاش اكنون منسوبین آقای صفائی اسناد مزبور را در اختیار مقامات مسئول قرار دهند!
6 فصلنامة تاریخ و فرهنگ معاصر، ش 13 و 14، به نقل از كتاب: چهل خاطره، تألیف ابراهیم صفایی.
7 برای تفصیل بیشتر رجوع شود به فصلنامه تاریخ و فرهنگ معاصر، سال دوم، شماره 8 ، صفحه 139ـ142 (سال 1372ش) و كتاب «چهل خاطره» تالیف ابراهیم صفائی
8 این شرح همراه چند بحث و مقاله دیگر، زیر عنوان زندگی و مبارزات سید جمال‌الدین اسدآبادی سال‌ها پیش، توسط اینجانب تنظیم و چندین بار چاپ شده است.

9 اسناد مكمل اصطلاحاً به اسنادی گفته می‌شود كه به امر ناصرالدین شاه پس از تأسیس وزارت خارجه از اندرون شاهی (در زیرزمین‌های كاخ شمس‌العماره) به وزارت خارجه منتقل گردید. این اسناد نیز تماماً متعلق به دوره قاجاریه است و در برخی از موارد، اصل و سوادی از دوره‌های ماقبل تا دوران صفویه نیز د رمیان آنها پیدا می‌شوند. در ابتدای انتقال، این اسناد تا سالیان نسبتاً درازی به صورت فلّه‌ای نگهداری می‌شدند تا در سال 1314 هجری شمسی به دستور وزیر وقت آقای باقر كاظمیی (مهذب‌الدوله این اسناد را در كارتن‌های نسبتاً بزرگی به صورت آلبوم چسبانید  و جای داده‌اند كه متأسفانه در بسیاری از موارد نوشته‌های یك روی سند نیز چسبیده شده است... این كارتن‌ها مجموعاً یكصد و شصت و یك عدد شده كه به تفاوت در هر یك از آنها تعداد 400 تا 750 ققره سند موجود است. هم اكنون این اسناد و كارتن‌ها حسب موضوع طبقه‌ندی و بایگانی شده‌اند و تاریخ آنها متفاوت و عمدتاً مربوط به دورة قاجاریه می‌باشد جز آنكه به ندرت چند سند ماقبل و مابعد این دوران در لابلای آنها یافت می‌شوند. خوشبختانه به همت آقای محمدحسن كاووسی عراقی در طی هفت سال گذشته كلیة این اسناد در 20 مجلد فهرست‌نویسی و از سوی مركز اسناد دیپلماسی وزارت امور خارجه منتشر شده‌اند كه خدمت بسیار بزرگی به پژوهشگران تاریخ و فهرنگ این مرزوبوم به شمار می‌آید.