مسئله هجرت علما
• به مهاجرت علمای تبریز پس از اهانت به یکی از علمای محترم اشاره کردید. در این باره توضیح بیشتری بدهید و آثار و نتایج این نوع اقدامات را بیان کنید. در مسیر مبارزه، این نوع اقدامات چه آثار و تبعاتی دارند؟
تحصن و یا ترک محل اقامت و هجرت به دیار دیگر، یکی از شیوه‌های مبارزاتی است که در موارد اضطراری توسط افراد و شخصیت‌ها انتخاب می‌شود و سابقه درازی در تاریخ ایران و بلاد دیگر دارد. در کشمکش‌های مشروطه‌خواهان و هواداران عدالتخانه، که رهبری گروه دوم در تبریز را هم علما و مجتهدان معروف این شهر به عهده داشتند، بعد از اهانت به آیت‌الله حاج میرزا حسن آقا مجتهد و اخراج توهین‌آمیز وی از شهر، عده‌ای از علمای تبریز تصمیم به هجرت گرفتند که در رأس آنها آیت‌الله آقا میرزا صادق، آیت‌الله حاج میرزا محسن و آیت‌الله حاج سید احمد خسروشاهی قرار داشتند که البته با این اقدام، متهم به هواداری از استبداد شدند!
البته در استمرار بحران آن دوران، بعدها عده‌ای از علمای تهران هم به عنوان اعتراض به روش‌های مشروطه‌خواهان، به قم هجرت کردند که آنها هم از اتهام طرفداری از استبداد در امان نماندند![1]
احمد کسروی ضمن تشریح چگونگی بیرون کردن مجتهد از شهر توسط عده‌ای از مشروطه‌خواهان و به بهانه‌های مختلف، که البته با ادبیات ضد «ملایانی» وی همراه است، مدعی می‌شود که آقا میرزا صادق آقا کنار کشید و «از مردم روی برگردانید» و سپس می‌نویسد:
«امروز دانسته شد حاجی میرزا محسن، آقا میرزا صادق و حاجی سید احمد خسروشاهی هم از شهر بیرون رفته‌اند. ثقة‌الاسلام هم بیرون رفته بود».[2]
این اقدام اعتراضی علمای شهر در برابر اهانت به حاج میرزا حسن مجتهد که در آن شرایط برای جلوگیری از تندروی‌های بیشتر معارضین ضروری به نظر می‌رسید، از دیدگاه بعضی‌ها، برای ایجاد فتنه و آشوب در شهر بود!
محمدباقر ویجویه از معاصرانِ حوادث، در کتاب خود می‌نویسد: «... بعد از رفتن جناب مجتهد، جنابان حاجی میرزا محسن و آقا میرزا صادق آقا و حاج سید احمد آقا خسروشاهی برای اغتشاش کردن در شهر، خود به خود از شهر خارج شدند و به «سردرود» رفتند. جناب حاجی میرزا محسن آقا و آقا میرزا صادق، آقا را برگرداندند. جناب حاجی سید احمد آقا را گذاشتند به هر جا که می‌خواهد برود».[3]
البته مرحوم محمدباقر ویجویه‌ای، از مشروطه‌خواهان تبریز، با توجه به موضع‌گیری‌های مرحوم جد بزرگوار، می‌خواهد با نقل جملات فوق در حد توان خود انتقامی! از روش ایشان گرفته باشد، در حالی که مرحوم والد نقل می‌کردند: «عده‌ای از وجهاء قوم» به دنبال آقایان مهاجر رفتند و با خواهش و احترام همه آنان را به شهر بازگرداندند.
این البته تنها اشاره‌ای به علت مهاجرت علما و نام شخصیت‌های شرکت‌کننده در آن است و تفصیل را باید در کتاب‌های مربوط به تاریخ مشروطیت در آذربایجان مطالعه کرد.